هویت همدان در دل خاک پنهان شده است/تلاش برای باززنده سازی قنات‌ها

خبرگزاری مهر – گروه استان‌ها: وقتی از قنات سخن می‌گوییم ناخودآگاه قصه دوستی زمین، طبیعت و انسان به ذهن متبادر می‌شود چراکه در روزگاری نه‌چندان دور مردم برای پاسخ به نیاز تشنگی‌ بر سرچشمه‌ها و قنات‌ها حاضر می‌شدند و در آن مکان یکدیگر را ملاقات می‌کردند و همین امر دوستی و مودت بین مردم را بیشتر می‌کرد.

اما رفته‌رفته و با توسعه شهرها چشمه‌ها و قنات‌ها نیز از یاد رفتند تا جایی که اکنون در کمتر مکانی نامی از قنات و چشمه به گوش می‌رسد.

قنات یک دهانه روباز و یک مجرای تونل مانند زیرزمینی و چند چاه است که آن را با سطح زمین مرتبط می‌کند و زیبایی خود را به رخ می‌کشد کما اینکه درگذشته‌های نه‌چندان دور همین زیبایی را در اکثر کوچه محله‌های شهر همدان می‌دیدیم.

قنات‌ها اصلی‌ترین عنصر شهر همدان بوده‌اند

نگاهی به گذشته همدان نشان می‌دهد که در این شهر قنات‌ها اصلی‌ترین عنصر بوده‌اند به‌طوری‌که در بیشتر محله‌ها چشمه‌ها و قنات‌ها روان بوده و قنات در آب‌رسانی و آبادانی شهر حرف اول را می‌زده است.

به اعتقاد کارشناسان همدانی هم‌زمان باسابقه ۳۰۰۰ ساله همدان قنات‌های این شهر نیز قدمت دارند و در شهر همدان به‌تنهایی بیش از ۳۰۰ رشته قنات وجود دارد که کمتر از ۲۰ درصد از آن شناسایی‌شده و باوجود این دیرینه تمدنی بسیاری از قنات‌هایی که در شهر همدان بوده‌اند با توجه به مشکلات براثر بی‌توجهی مردم و مسئولان از بین رفته‌اند.

به زبانی ساده‌تر قنات‌ها به‌صورت کانال‌های وسیع از دامنه کوه‌ها سرچشمه می‌گیرند و با شیب طبیعی پس از طی چند ده کیلومتر به زمین‌های آبخور رسیده و در طی مسیر پرپیچ‌وخم خود پس از مصارف خانگی و غیر خانگی در سطح زمین جاری و درنهایت برای آبیاری مزارع مورداستفاده قرار می‌گرفته است.

چشمه و سرداب‌های کوی آقاجانی بیگ، کوچه حاج حافظ، کوی برج قربان، دبیرستان ابن‌سینا، کوچه امیرکبیر، چمن کُلَپا، خیابان طالقانی و فرهنگ و خیابان بین‌النهرین از معروف‌ترین چشمه‌ها و سرداب‌های شهر همدان بوده‌اند بررسی نقشه‌های قدیمی شهر همدان بیانگر آن است که چشمه و سرداب‌های کوی آقاجانی بیگ، کوچه حاج حافظ، کوی برج قربان، دبیرستان ابن‌سینا، کوچه امیرکبیر، چمن کُلَپا، خیابان طالقانی و فرهنگ و خیابان بین‌النهرین از معروف‌ترین چشمه‌ها و سرداب‌های شهر همدان بوده‌اند که این روزها تنها نامی از آن‌ها باقی‌مانده است.

از سوی دیگر درحالی‌که کارشناسان میراث فرهنگی استان همدان معتقدند در بستر زیرین خیابان شریعتی، باباطاهر و بوعلی همدان قنات‌های بسیاری وجود دارد، اما هنوز از احیا شدن آن‌ها خبری نیست و مظاهر این میراث روان و دست‌نیافتنی پنهان است و پنهان ماندن قنات‌ها در دل خاک این نگرانی را به وجود می‌آورد که روزی از هیچ قناتی در همدان نتوان سراغی گرفت.

کارشناس ارشد برنامه‌ریزی گردشگری منطقه‌ای در گفتگو با خبرنگار مهر بابیان اینکه برخی قنات‌های شهر همدان شناخته‌شده هستند، گفت: همدان قدیم دارای محله‌هایی بوده که تمام نیازهای روزمره ساکنان را پاسخگو بوده است به‌طوری‌که هم‌اکنون نیز تعداد انگشت‌شماری از این محله‌ها در شهر همدان وجود دارد.

مریم مقدم بابیان اینکه در این محله‌ها مسجد، حسینیه، حمام، مدرسه و مغازه و سایر مکان‌ها برای پاسخگویی به نیازهای مردم وجود داشته است، گفت: در بیشتر این محله‌ها قنات‌هایی نیز روان بوده کما اینکه در محله آقاجانی بیگ همدان تا چند سال پیش این قنات قابل‌مشاهده بود چراکه در مسیری روباز از کوچه‌پس‌کوچه‌های آن عبور می‌کرد.

ساخت و سازهای بی رویه قنات‌ها را نابود کرد

وی بابیان اینکه قنات‌های شهر همدان دارای رشته‌های اصلی بوده که هر شاخه اصلی خود به چند شاخه فرعی تقسیم می‌شده است، گفت: با گسترش شهر و شهرنشینی و افزایش جمعیت و ساخت‌وسازهای بی‌رویه بسیاری از قنات‌ها و شعبه‌های فرعی آن‌ها نابود شدند.

۴۰ هزار رشته قنات در ایران ثبت‌شده که از این تعداد ۲ هزار و ۴۰ رشته مربوط به استان همدان است مقدم با تأکید بر اینکه همدان ازنظر آب از استان‌های غنی در دوران گذشته تا جایی که تاریخچه قنات به دوره هخامنشی بازمی‌گردد، عنوان کرد: ۴۰ هزار رشته قنات در ایران ثبت‌شده که از این تعداد ۲ هزار و ۴۰ رشته مربوط به استان همدان است.

وی توجه به شبکه قنوات و سرداب‌ها به‌عنوان یک‌لایه تاریخی و بخشی از هویت شهر همدان را مورد تأکید قرارداد و گفت: باز زنده سازی مسیر قنوات موجب حفظ هویت محلات قدیمی می‌شود.

مقدم توجه به قدمت و ویژگی‌های محلات گذر قنوات؛ جدا کردن مسیر فاضلاب از قنوات؛ تقویت زیرساخت‌های شهری جهت عدم ریزش مسیر قنوات و مسدود کردن مسیر آن و اجرای عملیات بازسازی توسط متخصصین و نیروهای فنی را مورد تأکید قرارداد و افزود: قنات‌های شهر همدان هویت‌بخش و متمایزکننده محلات قدیمی از سایر محلات جدید شهر است.

اما گذشته از تاریخ قنات‌های همدان آنچه نوشتن این گزارش را در ذهن نویسنده آن کلید زد رخدادهایی است که نمی‌توان به‌راحتی از آن گذشت چراکه در جدیدترین اظهارنظر پیرامون تلاش‌های انجام‌شده برای احیای قنات‌های همدان؛ آلودگی آن‌ها به فاضلاب شهری عنوان‌شده است.

شناسایی ۱۸۰ قنات به طول ۹۰ کیلومتر در شهر همدان

مدیر ستاد مدیریت بحران شهرداری همدان در گفتگو با مهر از شناسایی ۱۸۰ قنات به طول ۹۰ کیلومتر در شهر همدان خبر داد و بابیان اینکه نقشه‌هایی از قنات‌های همدان در دسترس بود که بر اساس آن عملیات شناسایی قنات‌ها در دستور کار قرار گرفت، گفت: در حال حاضر به دلیل انجام ساخت‌وسازهای متعدد بسیاری از قنات‌های شهر همدان در داخل منازل مسکونی قرارگرفته‌اند و نقشه دقیقی از آن‌ها وجود ندارد.

بیتا روحی بابیان اینکه احتمال آلودگی قنات‌های شهر همدان به فاضلاب بسیار است، گفت: عمق قنات‌های شهر همدان از عمق فاضلاب کمتر است و ازآنجایی‌که بیشتر قنات‌ها در منازل مسکونی محصورشده‌اند برخی فاضلاب خود را به‌جای تخلیه در فاضلاب شهری در قنات تخلیه می‌کنند و همین باعث آلودگی قنات ها شده است.

قنات‌های شهر همدان آلوده است

وی بابیان اینکه فکر می‌کردیم آب قنات‌ها قابل‌استفاده است و درجاهایی برای آبیاری فضای سبز در مورد آن برنامه‌ریزی شد اما به دلیل آلودگی این آب‌ها از این کار اجتناب شد، گفت: متأسفانه در حال حاضر قنات‌های شهر همدان آلوده است هرچند درجه آلودگی هر یک متفاوت است.

روحی با تأکید بر اینکه تلاش برای احیای قنات‌های همدان ادامه دارد اما این کار زمان‌بر و هزینه‌بر خواهد بود، گفت: طرح مطالعاتی ساماندهی قنات‌های شهر همدان سال ۹۳ کلید خورد.

وی بابیان اینکه همدان دارای قنات های شبکه‌ای است و ساختار خاصی دارد و همین امر کار را مشکل کرده است؛ گفت: سعی بر این است که رودخانه‌ها از فاضلاب‌ها پاک‌سازی شوند تا استفاده بهتری از آب‌های سطحی و آب رودخانه داشته باشیم.

روحی در خصوص قنات‌های فعال نیز گفت: ۷۰ درصد فضای سبز شهر همدان از طریق آب قنوات آبیاری می‌شوند اما آن سری قنات‌هایی که هنوز مشکل‌دارند بیشتر در بافت شهری هستند.

مشکلات قنات‌های همدان زخم تازه‌ای نیست و طی حداقل ۵۰ سال گذشته ایجادشده است مدیر جهاد کشاورزی شهرستان همدان نیز بابیان اینکه بیشتر قنات‌های همدان به فاضلاب آلوده‌شده است، تأکید کرد: مشکلات قنات‌های همدان زخم تازه‌ای نیست و طی حداقل ۵۰ سال گذشته ایجادشده است.

جواد رشیدی مشکلات قنات‌ها از زمانی که محلات جدید در جنوب شهر ایجادشده به وجود آمده است چراکه صاحبان اصلی این قنات‌ها کشاورزان بودند اما در حال حاضر این مناطق مسکونی شده‌اند؛ گفت: درگذشته معادل ۶۰۰ لیتر بر ثانیه از مجموعه قنوات آب برداشت می‌شد درحالی‌که امروزه تقریباً از این آب محروم هستیم.

وی همچنین قنات را مهم‌ترین سرمایه‌های ملی دانست و گفت: در ۵۰ سال اخیر هیچ قناتی در استان همدان حفر نشده و تنها سالانه تعداد زیادی از آن‌ها از بین می‌روند.

وجود ۳۰۰ رشته قنات در شهر همدان

سرپرست معاونت خدمات شهری شهرداری همدان نیز با اشاره به وجود ۳۰۰ رشته قنات در شهر همدان گفت: متأسفانه تعداد زیادی از قنات‌های شهر همدان به فاضلاب آلوده‌شده است.

وحید علی ضمیر بابیان اینکه قنات‌ها فرصتی برای شهر هستند اما فاضلاب خانه‌های مسکونی و مراکز تجاری به سمت قنوات هدایت‌شده و این فرصت به تهدید تبدیل‌شده است، عنوان کرد: ازآنجایی‌که منشأ آلودگی فاضلاب قنوات مشخص نیست بخش قابل‌توجهی از ظرفیت استحصال از آب قنات برای مصارف شرب ازدست‌رفته است.

سرپرست معاونت خدمات شهری شهرداری همدان با اشاره به اینکه ۳۰۰ رشته قنات در شهر همدان وجود دارد که در حال حاضر فقط چند قنات زنده و فعال است، عنوان کرد: چند قنات مهم در شهر همدان شناسایی‌شده که زنده هستند و آب بالایی نیز دارند.

وی با اشاره به اینکه سال‌های گذشته مطالعاتی درباره قنات‌های شهر همدان انجام‌شده است، عنوان کرد: قنات‌ها فرصت و ظرفیتی هستند که گاه به تهدید تبدیل‌شده و دردسرساز می‌شوند کما اینکه در مواقع بارندگی برخی قنات‌ها خود را نشان می‌دهند.

قنات ها سرمایه‌های بزرگی برای شهر محسوب می‌شوند

علی ضمیر با تأکید بر اینکه قنات ها سرمایه‌های بزرگی برای شهر محسوب می‌شوند، اظهار کرد: باید در ساخت‌وسازهایی که صورت می‌گیرد، ابتدا مهندسان و طراحان بنا اطلاعات خوبی درزمینهٔ منطقه داشته باشند و این اطلاعات را مبنای اصلی کار خود قرار دهند.

آنچه مسلم است؛ قنات‌ها حاصل زحمات کاوشگران بی‌نشانی است که با خطرهای فراوان و کمترین امکانات برای حفظ منابع آبی نسبت به حفر قنوات اقدام کرده‌اند، اما امروز این قنوات مورد کم مهری قرارگرفته‌اند و با مخلوط شدن این آب با فاضلاب زحمات این کاوشگران به هدررفته است.

بر همین اساس باید با مدیریتی صحیح این سرمایه عظیم را حفظ و مانع از ورود آن به فاضلاب و هدر رفت آب در شهری همچون همدان که با کمبود شدید منابع آبی مواجه است شد.