بهبود معیشت کشاورزان با کشاورزی تلفیقی/راهکاری برای تولید پایدار

به گزارش خبرنگار مهر، امروزه کشاورزی تلفیقی در جهان در حال گسترش و اهمیت زیادی یافته است، به همین جهت شناخت این شاخه از کشاورزی و پرداختن دقیق به آن، امری ضروری به نظر می رسد. در همین زمینه امین اعظمی، کارشناس حوزه کشاورزی طی یادداشتی به خبرگزاری مهر اعلام کرد: کشاورزی در طول تاریخ سه دوره متفاوت را طی کرده است. کشاورزی معیشتی، کشاورزی فشرده و تک‌محصولی و در سال­های اخیر رویکرد جدیدی با عنوان کشاورزی تلفیقی (IFS) برای بهره­‌برداری صیانتی و در عین­ حال ارتقای اقتصاد کشاورزان در دنیا مطرح شده است.

اهم مشکلات کشاورزی تک‌محصولی

اشباع بازار به دلیل تولید مازاد اولین اشکالی بود که در کشاورزی تک‌محصولی آشکار شد. در این مدل کشاورزی، اگر بازار محصول تولید شده دچار رکود شود، کشاورز متضرر می‌گردد، زنجیره ارزش افزوده تکمیل نمی شود و کشاورز حاشیه سود بازار را از دست می‌دهد. همچنین کشاورز از سموم و آفت‌کش‌های بیشتری استفاده می‌کند زیرا ریسک تولید محصول بالاست و در صورت آفت‌زدگی و از بین رفتن محصول تولیدی، منبع درآمد دیگری وجود ندارد. استفاده بی‌رویه از سموم نیز منجر به تخریب محیط‌زیست و تولید محصول ناسالم می‌شود. مجموعه این مسائل در کشاورزی مرسوم ایران که به صورت تک‌محصولی است نیز دیده می‌شود. بخصوص در زمان کنونی، معیشت کشاورزان به علت درآمد پایین با مشکل مواجه شده است.

معرفی کشاورزی تلفیقی (IFS)

کشاورزی تلفیقی (Integrated Farming System) که جایگزین مناسبی برای کشت تک‌محصولی است ترکیب هدفمندی از واحدهای مختلف کشاورزی است. واحدهایی چون زراعت، باغداری، دامداری، پرورش طیور، شیلات و غیره با توجه به شرایط اقلیمی منطقه کشاورزی و مزیت نسبی آن با یکدیگر ترکیب می‌شوند. واحدهای ترکیبی به صورت شبکه‌ای مرتبط هستند و تا حد امکان محصول جانبی یا اصلی تولید شده در یک واحد مزرعه به عنوان نهاده واحد دیگر استفاده می‌شود.

شکل ۱- طرح مفهومی کشاورزی تلفیقی

مزایای اقتصادی کشاورزی تلفیقی

کشاورزی تلفیقی بهبود اقتصاد و معیشت کشاورز را هدف خود قرار داده است. افزایش درآمد کشاورز راهبرد تأمین هدف مذکور است. فعالیت‌های مختلف تعریف شده در یک واحد کشاورزی تلفیقی سبب افزایش درآمد کشاورز می‌شود. در این روش کشاورزی تا حد امکان از محصول جانبی یا اصلی یک واحد به عنوان نهاده سایر واحدها استفاده می‌شود. این کار ضمن کاهش وابستگی زمین به تأمین نهاده از خارج مجموعه تولیدی، از خام فروشی محصولات جلوگیری کرده و باعث تکمیل زنجیره ارزش افزوده در واحد تولیدی می شود. به عنوان نمونه مزرعه‌ای دارای یک واحد کشاورزی و یک واحد دامداری را در نظر بگیرید. اگر بقایای گیاهی واحد کشاورزی را در واحد دامداری به عنوان خوراک دام استفاده کنیم، با هزینه پایین تأمین نهاده خوراکی محصولاتی چون گوشت و شیر تولید شده و ارزش افزوده داخل مجموعه ایجاد شده است. اگر واحد فرآوری محصولات لبنی نیز در مجموعه وجود داشته باشد تبدیل شیر به ماست، کره، پنیر و غیره زنجیره ارزش افزوده را کامل‌تر می‌کند.

ترکیب واحدهای مختلف کشاورزی سبب ظرفیت‌افزایی شده و می‌توان محصولات جدیدی تولید کرد. برای مثال ایجاد یک حوضچه پرورش ماهی و سپس هدایت آب به زمین‌های کشاورزی ظرفیت جدید تولید ماهی به مجموعه تولیدی افزوده است. نمونه دیگر پرورش حشرات ارزشمندی چون کرم ابریشم است که شرایط پرورش آن را می‌توان در واحدهای کشاورزی تلفیقی ایجاد کرد. جذب حاشیه سود بازار عامل دیگر افزایش درآمد کشاورز است. زمانی که از محصول تولیدی یک واحد به عنوان نهاده واحد دیگر استفاده می‌شود، عرضه‌کننده و متقاضی خود کشاورز بوده و حاشیه سود بازار توسط کشاورز جذب می‌شود.

رویکرد جهانی نسبت به کشاورزی تلفیقی(IFS)

کشاورزی تلفیقی در سطح جهان در حال گسترش است. سازمان خوار و بار جهانی در گزارشی اعلام کرد ۹۲ درصد شیر، ۷۰ درصد گوشت دام سبک و ۱۰۰ درصد گوشت بوفالو در سطح جهان با استفاده از کشاورزی تلفیقی تأمین می‌شود. اتحادیه اروپا برای دستیابی به کشاورزی پایدار، کشاورزی تلفیقی را مناسب‌ترین روش دانسته و آن را برای زمین‌های خرد بیشتر توصیه می‌کند. هند نیز یکی از چهار برنامه اصلی گسترش و تقویت کشاورزی خود را به کشاورزی تلفیقی اختصاص داده است. نتایج اجرای کشاورزی تلفیقی در هند افزایش دو برابری بهره‌وری و چهار برابری اشتغال‌زایی نسبت به کشاورزی تک‌محصولی بوده است. استرالیا نیز ۵۵ درصد سیستم کشاورزی خود را به کشاورزی تلفیقی اختصاص داده است.

شکل ۲- سهم روش‌های مختلف کشاورزی در استرالیا

ظهور اشکالات کشت تک‌محصولی سبب گسترش کشاورزی تلفیقی شده است. تقویت معیشت کشاورز از اهداف مهم کشاورزی تلفیقی است که با تکمیل زنجیره ارزش، ظرفیت‌افزایی و جذب حاشیه سود بازار محقق می‌شود. رویکرد کشورهای پیشرو جهان در کشاورزی نیز به سمت کشاورزی تلفیقی میل کرده و روز به روز در حال گسترش است. افزایش بهره‌وری و اشتغال‌زایی اثر بسزایی در تمایل کشورها برای گسترش کشاورزی تلفیقی داشته است. با توجه به اینکه کشاورزی تک‌محصولی و فشرده در کشور گسترش پیدا کرده، اشکالات متعدد وارد بر این روش بروز جدی دارد. پیشنهاد می‌شود با بهره‌گیری از تجارب کشورهای موفق جهان، کشاورزی تلفیقی در کشور ترویج شده و رویکرد سیاست‌گذاران به سمت گسترش این روش کشاورزی تغییر یابد.