عواقب فاصله گرفتن مسئولان از مردم

به گزارش ایکنا؛ یکی از روش‌های تربیتی، ارائه الگو است. در این روش انسان‌های پاک، موفق و کامل به عنوان نمونه معرفی می‌شوند و دیگران می‌توانند از رفتار آنان سرمشق بگیرند. در قرآن کریم در موارد متعدد، پیامبران، انسان‌های صالح و امت‌ها را به عنوان اسوه و نمونه معرفی کرده است، چنانچه خداوند درباره پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: براى شما در سیره رسول خدا سرمشقى نیکوست، براى کسانى که به خدا و روز قیامت امید دارند و خدا را بسیار یاد مى‌کنند. منظور از تأسی و الگو قرار دادن حالتی است که انسان، از هر جهت به مقتدایش اقتدای تام و تمام کند. ائمه هدی(ع) تمام شرایط الگو و مقتدا بودن را دارا هستند. بدین جهت با توجه به بار مسئولیت سنگینی که بر عهده مسئولان حکومتی است به ارائه بخش کوچکی از سلوک مولا علی(ع) به عنوان حاکم اسلامی و توصیه‌های ایشان به کارگزاران و زمامداران پرداختیم تا مسئولان حکومت اسلامی ایران بتوانند نه تنها در بیان که در رفتار نیز مقتدا و فرمانبردار این امام همام باشند.

در این راستا به سراغ مصطفی دلشاد تهرانی، شارح نهج‌البلاغه رفتیم تا بیشتر در مورد رابطه زمامداران و مردم و همچنین شروط زمامداری در اندیشه امام علی(ع) آشنا شویم. وی در بخش نخست این گفت‌وگو به سه حوزه رفتار شخصی، اجتماعی و سیاسی زمامداران و شاخص‌های مدنظر امیرالمؤمنین علی(ع) در این سه حوزه اشاره کرد. خلاصه سخنان وی را در ادامه می‌خوانید:

دلشاد تهرانی معتقد است کسانی که در جایگاه زمامداری و کارگزاری مردم قرار می‌گیرند، نمی‌توانند هر گونه که خواستند زندگی و رفتار کنند، چرا که زندگی و سلوک این افراد تعریف شده است. در آموزه‌های امیرالمؤمنین علی(ع) برای سلوک کارگزاران سه حوزه مهم رفتار شخصی، رفتار اجتماعی و رفتار سیاسی در نظر گرفته شده است که در هر یک از این حوزه‌ها در آموزه‌های حضرت علی(ع) شاخص‌هایی وجود دارد.

وی در ابتدا به حوزه رفتار فردی مسئولان حکومتی اشاره و بیان کرد: کسانی که در جایگاه زمامداری قرار می‌گیرند باید ساده‌زیستی را پاس بدارند و از اشرافی‌گری، ریخت و پاش، اسراف، اتلاف، تجمل‌پرستی و فرورفتن در روابط و مناسباتی که جان مردم را به درد می‌آورد به شدت پرهیز کنند. امام علی(ع) به موضوع سلوک شخصی بسیار حساس بودند، به طوری که وقتی حضرت در بصره به عیادت علاء بن زیاد حارثى رفت، چون فراخى خانه اش را دید، چنین فرمود: «این خانه فراخ در دنیا به چه کارت آید که در آخرت نیازت به چنین خانه ای بیشتر شاید؛ آری و اگر خواهانی بدان به آخرت رسیدن هم توانی؛ در آن به پذیرایی مهمان خواهی نشست و با خویشاوندانت خواهی پیوست و حقوقی را که بر گردن داری بیرون توانی ساخت و به مستحقانش رسانی و بدین‌سان به آخرت نیز توانی پرداخت. علاء گفت: ای امیرمؤمنان؛ از برادرم عاصم بن زیاد به تو شکایت می‌کنم. فرمود: چرا؟ گفت: جامه‌ای پشمین به تن کرده و از دنیا روی برگردانده. امام فرمود: او را نزد من آرید. چون نزد وی آمد بدو گفت: ای دشمنک خویش؛ شیطان سرگشته‌ات کرده و از راهت بدر برده. بر زن و فرزندانت رحمت نمی‌آری و چنین می‌پنداری که خدا آنچه را پاکیزه است، بر تو روا فرموده، اما ناخشنود است که از آن برداری؟ تو نزد خدا خوارمایه‌تر از آنی که می‌پنداری. گفت: ای امیرمؤمنان؛ تو در این پوشاک زبر تن‌آزار باشی و خوراک دشوارخوار؟ فرمود: وای بر تو؛ من نه چون توام، که خدا بر پیشوایان دادگر واجب فرموده خود را با مردم ناتوان برابر نهند تا مستمندی تنگدست را به هیجان نیارند و به طغیان وا ندارند.»

همچون علی(ع) نمی توانیم باشیم؛ اما تلاش کنیم ..
وی با تأکید بر اینکه این سخن بدین معنا نیست که زمامداران باید در تنگنای معیشتی به سر ببرند، گفت: حضرت امیر(ع) به مالک اشتر فرمودند که همه کارگزاران باید از نظر ارزاق و زندگی تأمین شوند، اما از «اسراف، تبذیر، اتلاف، اتراف» بپرهیزند، این اصول برای همگان صدق می‌کند، اما برای زمامداران از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. شاهد مثال این سخن نامه ۴۵ نهج‌البلاغه است، هنگامی که امام علی(ع) به عثمان بن حنیف که عامل او در بصره بود، وقتى که شنید به مهمانى قومى از مردم بصره دعوت شده و به آنجا رفته است نامه نوشتند و فرمودند: «به من خبر رسیده است که مردی از جوانان بصره تو را بر خوانی خوانده است و تو بدانجا شتافته‌ای. خوردنی‌های نیکو برایت آورده‌اند و پی در پی کاسه‌ها پیشت نهاده. گمان نمی‌کردم تو مهمانی مردمی را بپذیری که نیازمندشان به جفا رانده است و بی‌نیازشان خوانده.... بدان که پیشوای شما بسنده کرده است از دنیای خود به دو جامه فرسوده و دو قرص نان را خوردنی خویش نموده. بدانید که شما چنین نتوانید کرد. لیکن مرا یاری کنید به پارسایی و در پارسایی کوشیدن و پاکدامنی و درستی ورزیدن.»

رفتار اجتماعی کارگزاران
دلشاد تهرانی در ادامه به حوزه رفتار اجتماعی کارگزاران اشاره و با بیان این مطلب که طبق سیره امیرالمؤمنین علی(ع) در حوزه اجتماعی رفتار زمامداران باید مردم‌دارانه باشد، گفت: در کلام مولا آمده است که مسئولان حکومتی باید حرمت و حقوق مردم را به تمام معنا پاس بدارند و حفظ کرامت و عزت مردم برای ایشان در درجه اول اهمیت باشد. همچنین با مردم با مدارا و ملایمت و به دور از هرگونه خشونتی رفتار کنند. از احتجاب و فاصله گرفتن از مردم به شدت پرهیز کنند و به دنبال امتیازخواهی و برتری‌جویی نسبت به مردم نباشند بلکه در حقوق عمومی و قانون همانند مردم رفتار کنند و امتیاز ویژه‌ای برای خود قائل نشوند.

وی در تبیین این مهم به نامه ۵۰ نهج‌البلاغه که می‌فرماید: «بر والی است که اگر به زیادتی از مال رسید، یا نعمتی مخصوص وی گردید، موجب دگرگونی او نشود و آنچه خدا از نعمت خویش نصیبش کرده بر نزدیکی وی به بندگان خدا و مهربانی او به برادرانش بیافزاید.» اشاره و تصریح کرد: در نگاه امام علی(ع) کسانی که در جایگاه کارگزاری قرار می‌گیرند، به هیچ وجه نباید دچار احتجاب به معنای فاصله گرفتن از مردم شوند. مسئولان باید با مردم در ارتباط باشند و کار‌های روزمره‌اشان را خودشان انجام دهند، به طوری که با شرایط زندگی مردم آشنا باشند. از منظر امام در حجاب قرار گرفتن کارگزاران باعث ناآگاهی آنان از مسائل کشور می‌شود و به پیوند آنان با مردم آسیب می‌زند؛ نتیجه این امر آن می‌شود که مسائل بزرگ را کوچک می‌شمارند، زشتی‌ها را زیبا می بینند و حق و باطل در هم می‌آمیزد.

این مفسر نهج‌البلاغه با بیان اینکه امام علی(ع) همه کارگزاران را بشر می‌نامند و معتقد هستند حکومت امری بشری است، از نامه ۵۳ امام به مالک‌اشتر یاد کرد، آنجا که می‌فرمایند: «از اینکه چیزی را به خود اختصاص دهی در حالی که همه مردم در آن مساوی هستند، بپرهیز و از غفلت در آنچه که توجه تو به آن ضروری است و برای همگان معلوم است برحذر باش» و اظهار کرد: این امر نشان می دهد در قانون و حقوق عمومی برای کارگزان و مسئولان سهم ویژه‌ای لحاظ نشده است.

دلشاد تهرانی در تبیین شاخص‌های سلوک اجتماعی کارگزاران حکومت اسلامی به نامه امام به فرماندار مصر، محمد بن ابى بکر، هنگامى که او را در آغاز سال ۳۷ هجرى به سوى مصر فرستاد، اشاره کرد و توصیه‌های امام را چنین خواند: «با مردم فروتن، نرمخو و مهربان، گشاده‌رو و خندان باش. در نگاه‌هایت و در نیم نگاه و خیره شدن به مردم، به تساوى رفتار کن، تا بزرگان در ستمکارى تو طمع نکنند و ناتوان‌ها در عدالت تو مأیوس نگردند، زیرا خداوند از شما بندگان درباره اعمال کوچک و بزرگ، آشکار و پنهان خواهد پرسید، اگر کیفر دهد شما استحقاق بیش از آن را دارید، و اگر ببخشد از بزرگوارى اوست.»

این مفسر نهج‌البلاغه در ادامه گفت‌و‌گو با ایکنا؛ به تشریح شاخصه‌های سلوک سیاسی کارگزاران پرداخت و گفت: کسانی که در جایگاه حوزه زمامداری و کارگزاری قرار می‌گیرند، باید حتما سلوک سیاسی‌اشان با شاخصی سنجیده شود. از شاخص‌هایی که امام برای سلوک سیاسی ارائه می‌دهند رفتار حکیمانه است، بدین معنا که به هیچ وجه به سمت مناسبات سلطه‌گرانه، رفتار خودکامانه و مالکانه و حرمت‌شکنانه نروند. به حدود الهی، قوانین، مرز‌ها و حریم‌ها به شدت پایبند باشند و برای پیشبرد مقاصدشان از وسیله نادرست استفاده نکنند. از دروغ، تهمت، افترا، تخریب و آسیب زدن به سایرین برای پیشبرد اهدافشان استفاده نکنند؛ بلکه اعتدال را رعایت کنند و با انصاف باشند. همچنین مردم را نامحرم تلقی نکنند و رفتاری صادقانه داشته باشند و تمام امور زمامداری ایشان صریح و براساس خدمت گزاری به مردم باشد.

نامه‌اى از آن حضرت به اشعث بن قیس، عامل خود در آذربایجان، شاهد مثالی بود که دلشاد تهرانی بدان اشاره کرد؛ آنجا که امام علی(ع) می‌فرمایند: «کاری که به عهده توست، نان خورش تو نیست، بلکه بر گردنت امانتی است. آن که تو را بدان کار گمارده، نگهبانی امانت را به عهده‌ات گذارده. تو را نرسد که آنچه خواهی به رعیت فرمایی و بی‌دستوری به کاری دشوار درآیی. در دست تو مالی از مال‌های خداست عز و جل و تو آن را خزانه داری، تا آن را به من بسپاری.»

وی همچنین به سخنان مولا علی(ع) به مالک‌اشتر که می‌فرمایند: «و مهربانی بر رعیت را برای دل خود پوششی گردان و دوستی ورزیدن با آنان را و مهربانی کردن با همگان و مباش همچون جانوری شکاری که خوردنشان را غنیمت شماری؛ چه رعیت دو دسته‌اند: دسته‌ای برادر دینی تو هستند و دسته دیگر در آفرینش با تو همانند. گناهی از ایشان سر می‌زند، یا علت‌هایی بر آنان عارض می‌شود، یا خواسته و ناخواسته خطایی بر دستشان می‌رود. به خطاشان منگر و از گناهشان درگذر، چنانکه دوست داری خدا بر تو ببخشاید و گناهت را عفو فرماید، چه تو برتر آنانی و آن که بر تو ولایت دارد از تو برتر است و خدا از آن که تو را ولایت داد بالاتر و او ساختن کارشان را از تو خواست و آنان را وسیلت آزمایش تو ساخت». اشاره و تصریح کرد: اگر کارگزاری حقی از حقوق مردم را زیر پا گذارد و به مردم بی‌احترامی کند، تبدیل به جانوری درنده شده است که باید او را به بند گرفت و مهار کرد.

وی رعایت انصاف را از دیگر سلوک سیاسی کارگزاران برشمرد که در کلام امام علی(ع) نیز بدان اشاره شده است و گفت: امام به طور مکرر در بخشنامه‌ها و نامه‌های حکومتی خود فرمودند که باید با مردم با انصاف برخورد کرد و زمامداران آنچه را که برای خود نمی‌پسندند برای مردم نیز نپسندند به طوری که می‌فرمایند: «داد خدا و مردم و خویشاوندان نزدیکت را از خود بده و آن کس را که از رعیت خویش دوست می‌داری، که اگر داد آنان را ندهی، ستمکاری و آن که بر بندگان خدا ستم کند، خدا به جای بندگانش دشمن او بود و آن را که خدا دشمن گیرد، دلیل وی را نپذیرد و او با خدا سر جنگ دارد، تا آنگاه که بازگردد و توبه آرد».

رفتار توأم با صدق و صداقت از دیگر شاخصه‌هایی بود که دلشاد‌ تهرانی از آن به عنوان شاخص‌های مدنظر امام علی(ع) برای سلوک سیاسی زمامداران یاد کرد و گفت: آن حضرت هنگامى که در مدینه با او بیعت کردند، فرمودند: «آنچه مى‌گویم بر عهده من است و من خود ضامن آن هستم. به خدا سوگند، که هیچ سخنى را پنهان نداشته‌ام و دروغ نگفته‌ام که من از چنین مقامى و چنین روزى آگاه شده بودم.» زمامداران باید این امور را پاس بدارند و شفافیت در گفتار و رفتار را به تمام معنا حفظ کنند، در این میان فقط یک استثناء وجود دارد و آن هم اسرار نظامی و امثال آن است؛ که در نامه ۵۰ نهج‌البلاغه به آن اشاره شده است و می‌فرماید: «بدانید حق شماست بر من که چیزی را از شما نپوشانم جز راز جنگ که از پوشاندن آن ناگزیرم».

این مفسر نهج‌البلاغه از دیگر تأکیدات حضرت علی(ع) در سلوک سیاسی را یکسان دانستن دور و نزدیک در حقوق عمومی دانست و گفت: امتیاز دادن و رانت خواری در حکومت امیرالمؤمنین علی(ع) جایگاهی ندارد.

انتهای بخش نخست گفت‌وگو