بازار کساد طلای سیاه

آبان امسال برای اولین بار یک میلیون بشکه نفت خام سبک در بورس انرژی عرضه شد که در نهایت سه خریدار، ۲۸۰ هزار بشکه نفت را به قیمت هر بشکه ۷۴ دلار و ۸۵ سنت خریدند. در ادامه عرضه نفت در بورس انرژی، ۲۰ آبان امسال ۷۰۰ هزار بشکه نفت خام سبک ایران برای دومین مرحله عرضه شد و به قیمت هر بشکه ۶۴.۹۷ دلار به فروش رسید. در نتیجه قیمت هر بشکه نفت در بورس ایران حدود ۱۰ دلار نسبت به بار اول کاهش یافت. عرضه نفت خام در بورس انرژی را شورای عالی هماهنگی اقتصادی با هدف متنوع‌سازی روش‌های فروش نفت به‌صورت ارزی تصویب کرد. براساس این طرح، وزارت نفت می‌تواند با استفاده از ظرفیت بخش‌خصوصی برای صادرات، نفت خام و فرآورده‌های نفتی را به قیمت رقابتی، در بورس داخل کشور به فروش برساند. به این معنا که بالاترین مرجع تصمیم‌ساز اقتصادی کشور چنین تصمیمی را اتخاذ کرده است. با این حال از همان ابتدا بسیار ی از کارشناسان این حوزه چنین تصمیمی را در شرایط فعلی اقتصاد کشور مناسب نمی‌دانستند. با این حال این تصمیم اجرایی شد و تا به امروز چهار مرحله از عرضه نفت خام در بورس انرژی اتفاق افتاده که به نظر می‌رسد این عرضه‌ها نتوانسته چندان موفق عمل کند.

قیمت‌گذاری رقابتی

در همان زمان که زمزمه‌های ورود نفت خام به بورس شنیده می‌شد، سید علی حسینی، مدیر‌عامل بورس انرژی در گفت‌وگو با فارس گفته بود: به نظر می‌رسد عرضه نفت خام بر مبنای قیمت پایه و در حدی تعیین شود که امکان مانور امور بین‌الملل شرکت ملی نفت برای تخفیف فراهم شود. بر اساس مصوبه‌ای که منتشر شده، وزارت نفت می‌تواند با استفاده از ظرفیت بخش خصوصی برای صادرات، نفت خام و فرآورده‌های نفتی را به قیمت رقابتی در بورس انرژی به فروش برساند. سازوکار قیمت‌گذاری در بورس نفت به‌طور رقابتی خواهد بود و هر‌گونه رقابت معکوس قیمتی در این بازار منتفی است. فقط برای عرضه نفت خام انتظار می‌رود رقابت بر اساس تعیین قیمت پایه یا تعیین حد مشخصی برای مانور اداره امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران برای ارائه تخفیف پایین تر از قیمت پایه وضع شود. معاملات بورس نفت بر اساس ریال ایران منتفی است و مبنای معاملات در این بازار، ارزی خواهد بود. مصوبه شورای عالی هماهنگی اقتصادی دولت برای عرضه نفت‌خام در بورس انرژی گامی مهم در زمینه استفاده از ظرفیت‌های بازار سرمایه کشور است.

حذف یارانه‌های سوخت

در خصوص موضوع ورود نفت به بورس انرژی، محمود خاقانی، کارشناس بین‌المللی انرژی نیز چندی پیش به «قانون» گفته بود: این تصمیم، اقدام تازه ای نیست و دردولت دهم نیز چنین تصمیمی اتخاذ شد که به دلایل مختلف به اجرا درنیامد. کارشناسان آشنا به سوابق بورس بین‌المللی نفت ایران از این بابت و از تصمیم وزارت نفتی که مهندس زنگنه در رأس آن است، متعجب هستند که چرا مهندس زنگنه به برنامه و تصمیم‌های خوبی که قبل از دولت نهم و دهم در وزارت نفت برنامه‌ریزی شده بود، بازنگری نمی‌کند؟ درآن دوران هدف از حذف یارانه‌های سوخت تعریف شده بود تا این روزگاری را که در آن به سرمی‌بریم، تجربه نکنیم. در دولت‌های قبل از دولت نهم برنامه حذف یارانه‌های سوخت به صورت علمی مطالعه و آماده برای اجرا بود. یکی از مشکلات عمده‌ای که شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران با آن روبه‌رو بود، صادرات فرآورده‌های نفتی نظیرقیر بود که خریداران از شرکت نفت با قیمت بسیار ارزان به طور مثال تنی ده دلار می‌خریدند و تنی ۱۸۰ دلار به خارج صادر می‌کردند. مهندس زنگنه که در آن روزگار وزیر نفت بود، دستور داد که با تعریف و مطالعه بازار بورس بین‌المللی نفت ایران به منظور ثبت و ردیابی تجارت فرآورده‌های نفتی برای آماده‌سازی واگذاری سهام پالایشگاه‌ها به مردم اقدام شود تا از رانت‌خواری عده ای معدود جلوگیری به عمل آید. متاسفانه همه آن زحمات در دولت نهم و دهم هدر رفت و مافیاهای نفتی پا به عرصه وجود گذاشتند که با تصمیمات تحریم صنعت نفت ایران در واشنگتن همراه بودند و این روزها بیش از هرزمان می‌توان وجود وحضور آن‌ها را در بازار ارز و کالا و خدمات حس کرد. قاچاقچیان فرآورده های نفتی که به اصحاب ثروت و قدرت نیز تبدیل شده‌اند. بورس بین المللی نفت ایران در تاریخ ۲۶ اسفند ۱۳۸۳ در جزیره کیش با هدف عرضه و تجارت فرآورده های نفتی به ثبت رسید. هدف در آن زمان رهاسازی اقتصاد نظام جمهوری اسلامی ایران از وابستگی به «اقتصاد دلاری» یعنی درآمد های نفت خام بود اما رانت‌خواران از پرداخت یارانه سوخت با تلاش زیادی که به عمل آوردند، موفق شدند مجلس هفتم را متقاعد کنند و با تثبیت قیمت بنزین در بودجه، قبل از پایان کار دولت هشتم (لیتری۸۰تومان) به بهانه جلوگیری از افزایش تورم وپس از آن با تصویب اولین بودجه دولت نهم که کاملا به درآمدهای نفتی (اقتصاد دلاری ) وابسته بود، اجرای برنامه‌های علمی و منطقی حذف یارانه‌های سوخت را متوقف کنند. در نتیجه موضوع بورس بین‌المللی نفت ایران (جزیره کیش) به تدریج به فراموشی سپرده شد و حق‌الزحمه کنسرسیومی متشکل از یک شرکت وابسته به سازمان کارگزاران بورس اوراق بهادار تهران و شرکت بین المللی ویمپل نیز توسط کارفرما (وزارت نفت) پرداخت نشد.

راهکاری برای شفافیت

در مقابل این دیدگاه کارشناسانی نیز وجود دارند که عرضه نفت خام در بورس را برای فضای اقتصادی کشور مفید می‌دانند در این راستا محمد اسکندری، کارشناس بازار سرمایه، چندی پیش بر لزوم حرکت به سوی اوراق بهادارسازی بورس نفت تاکید کرد و گفت: بورس‌های دنیا به این شیوه و به صورت بورس spot نیست. بورس futures است. ما معمولا معاملات forward را هم معامله نمی‌کنیم. با اوراق بهادارسازی، قابلیت معاملات مجدد به طوری که عموم مردم بتوانند وارد سرمایه گذاری و خرید نفت برای بلند‌مدت شوند، به وجود می‌آید، اما تحویل توسط کسانی که صادرکننده‌اند یا کسانی که پالایشگاه دارند انجام شود. به نظر من ما باید عرضه نفت به پالایشگاه‌ها را هم باید در بورس با اوراق بهادارسازی انجام دهیم. به هیچ عنوان نباید به بورس به منزله راهکار کوتاه مدت دور زدن تحریم نگاه کرد. راه اندازی بورس نفت برای شفافیت، اعتماد به بخش خصوصی، تنوع در ابزار‌های معامله نفت و کشف قیمت مناسب و آرام آرام تبدیل شدن به مرجع قیمتی در منطقه اجرا می‌شود.

چهارمین عرضه

روز گذشته در حالی چهارمین مرحله عرضه نفت خام در بورس انرژی انجام شد که در مرحله قبل به دلیل حاضر نشدن خریداران در صف تقاضا، هیچ معامله ای انجام نشد. در این میان امیرحسین تبیانیان، نماینده شرکت ملی نفت در بورس انرژی، به اقتصاد آنلاین گفت: در صدد سهل‌تر شدن شرایط عرضه هستیم. در این مرحله از عرضه قیمت پایه 56.24 دلار در نظر گرفته شده است که البته دامنه نوسان نیز دارد که بسته به قیمت‌های پیشنهادی خریداران این پایه قیمتی می‌تواند تغییر کند. اما سایر شرایط عرضه چهارم به مانند عرضه سوم است؛ یعنی حجم به میزان یک میلیون بشکه و با تسویه 100 درصد ریالی و 90 روزه که البته شش درصد مبلغ را خریدار به عنوان پیش پرداخت تا دو ساعت قبل از شروع عرضه باید پرداخت نماید. وظیفه شرکت ملی نفت، عرضه نفت خام در بورس انرژی هر دو هفته یک بار است و طبق قرار قبلی که عرضه سوم در تاریخ اول بهمن انجام شد و به تعهد خود عمل کردیم. همچنین عرضه پنجم نیز در دوشنبه دو هفته آینده انجام خواهد شد. بهبود مستمر فضای معاملاتی نفت در بورس انرژی در دستور کار شرکت ملی نفت خواهد بود و دنبال این هستیم که تا حد امکان شرایط را تسهیل کنیم. اما دو موضوع تعیین کننده که اقبال بازار و جهت گیری قیمتی نفت در معاملات جهانی در این خصوص بسیار حائز اهیمت است. وی مجددا یادآوری کرد که تنها زمانی معامله در بورس انجام می شود که قیمت های پیشنهادی خریداران در محدوده مورد قبول شرکت ملی نفت قرار داشته باشد. طی این هفته و هفته گذشته، خریدارانی مستقیما و یا از طریق کارگزاری‌ها با شرکت ملی نفت تماس داشته و شرایط را جویا شده‌اند اما سازوکار بورس به نحوی است که تنها زمانی می‌توان به قطعیت گفت که خریدارانی حاضر به معامله شده‌اند که پیش پرداخت را قبل از آغاز معاملات در حساب تسویه وجوه نزد شرکت سپرده‌گذاری مرکزی قرار دهند و پس از آن است که مجوز حضور پیدا می‌کنند. زمان واریز پیش پرداخت در حالت عرف تا دو ساعت قبل از شروع معاملات است که البته صلاح‌دید این موضوع در اختیار سازمان بورس بوده و ممکن است با توجه به شرایط برخی خریداران، این زمان تغییر کند.روز گذشته چهارمین مرحله عرضه نفت در بورس انرژی به حجم یک میلیون بشکه انجام شد که کارگزار ناظر این معاملات کارگزاری خبرگان سهام بود. عرضه چهارم در حالی بدون مشتری انجام شد که سومین عرضه نفت خام در بورس در دو هفته قبل بدون مشتری مانده بود. در عرضه سوم مهلت پرداخت حصه نقدی خرید نفت تا ساعت ۱۷:۳۰ همان روز تمدید شد، اما در نهایت نفت خام سبک ایران به ریال هم خریداری پیدا نکرد. حال باید دید وزارت نفت در خصوص بدون مشتری ماندن نفت در بورس چه چاره‌ای خواهد اندیشید و به چه نحوی اقدام به ادامه این روند خواهد کرد.