وضعیت اقتصادی ایران اوایل دوران قاجار چگونه بود؟

زهرا علی اکبری- برآوردهای تاریخی صورت گرفته نشان می دهد قران ایران در اوایل سلطنت قاجار چنان قدرتمند بود که برای ایرانی امروز، جای شگفتی دارد.

هر چند قران ایران در این دوران از شکوه دوران صفویه فاصله گرفته بود و در هنگامه آشوب محمود افغان، پس از سقوط شاه سلطان حسین، با کاهش ارزش روبرو شده بود اما بررسی‌ها نشان می دهد همچنان تامین مایحتاج زندگی برای کارگران ساده که جمعیت کثیر ایرانی‌ها را تشکیل می داد، ساده بود.

به عبارت دیگر به دلیل عدم گسترش تشکیلات دولتی، شغل در اقتصاد آن روز ایران محدود بود، اغلب کارگران روزمزد زندگی می گذراندند و از این زاویه می‌توان ایران را کشوری با ساختار اقتصادی کوتاه مدت و فاقد برنامه‌ریزی بلند مدت نامید. قاجاریه نام دودمانی است که از حدود سال ۱۱۷۴ تا ۱۳۰۴ هجری شمسی بر ایران به مدت ۱۳۰ سال فرمان راندند. بنیانگذار این سلسله آقامحمدخان قاجار است. وی ابتدا در ساری تاج گذاری کرد و سپس تهران را به عنوان پایتخت انتخاب کرد. آمار ارائه شده این دوره زمانی یعنی در حدود ۲۲۴ سال پیش را دربر می گیرد.

در کتاب رستم التواریخ دستمزد روزانه یک کارگر ساده برابر با ۳۰۰ دینار یعنی یک سوم قران بوده است.

قیمت‌ها در این دوره زمانی چقدر است؟

در این دوره یک خروار گندم یعنی یک من یا ۳۰۰ کیلوگرم حداکثر ۲.۵ قران یا ۲۵۰۰ دینار قیمت داشته است. یک خروار نخود و لوبیا به ترتیب حداکثر ۳ تا ۴ قران قیمت داشت.

قیمت یک خروار برنج نیز به ۷.۵ قران می رسید و هر چند قیمت‌ها در سراسر ایران یکی نبود و در هر شهری به فراخور تولیدات کشاورزی آن شهر، قیمت‌ها تغییر می کرد اما بررسی نشان می دهد برنج جزو اقلام گران‌قیمت سفره ایرانی بوده است چرا که حمل و نقل برنج به دیگر شهرهای ایران از شمال سخت بود و شاید از این رو بود که کشت برنج در استان‌هایی مانند اصفهان و خوزستان و ... نیز صورت می‌گرفت.

بررسی‌ها نشان می‌دهد میوه نیز در بازار آن روز ایران قیمتی متوسط داشته است. واحد محاسبه وزن‌ها در ایران آن روز یک من یا سه کیلوگرم بوده است.

قیمت یک من یا سه کیلوگرم انگور درجه یک حداکثر ۷۵ دینار، خربزه درجه یک ۲۵ دینار و هندوانه ۲۰ دینار بوده است. واحد فروش گردو اما با دیگر اقلام فرق می کرد. هر هزار گردو ۲۰۰ دینار قیمت داشت. قیمت ۳ کیلوگرم بادام نیز ۱۵۰ دینار بود. در عین حال بهای یک من گیلاس و آلبالو نیز به ترتیب ۵۰ و ۲۵ دینار بود.

قیمت چهارپایان

قیمت یک راس اسب خوب در این دوره زمانی یعنی اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجاریه در ایران ۲۰ تومان بود. به این ترتیب اسب تنها مختص سرمایه داران ایرانی بود و کمتر خانوار معمولی توانایی خرید یک اسب را داشتند. فاصله قیمتی اسب خوب با خر بارکش نشان دهنده اهمیت قیمت اسب در این دوره است. هر خر بارکش حدود ۳ قران قیمت داشته است. به این ترتیب با مزد حدود ۱۰ روز یک کارگر ساده امکان خرید یک خر فراهم می شد. قیمت گوسفند نر فربه ۵۰۰ دینار یا نیم قران، استر خوب ۱۰ تومان و گاو آب کش ۱۰ قران بوده است.

در کتاب کوچه نوشته مجید پورشافعی تاکید شده است تورم در دوره فرمانروایی کریم خان زند به کندی افزایش می یافت از این رو این قیمت‌ها بر آن دوره زمانی نیز قابل تطبیق است.

اقشار و گروه‌های اجتماعی

در این دوره زمانی اقشار و گروه‌های اجتماعی به گستردگی امروز نبودند، از حکومتیان و ملازمان دستگاه حکومتی و دیوانیان اهل حرف و پیشه و هنر، عمده‌ترین دسته‌های اجتماعی ایران آن روز بودند.

در آن دوره یک فرماندار یا حاکم آن روزگار، سالانه یکصد تومان بود. هر تومان برابر با ۱۰ قران بود اما کارگر ساده آن روز، یعنی کسی که کمترین دستمزد را می گرفت و روزانه حدود ۳۰۰ دینار درآمد داشت، می‌توانست از پس تامین هزینه زندگی خود در صورت کار کردن بر می‌آمد.

در این دوره خرید ۳ کیلوگرم گندم(۲۵ دینار)، یک کیلوگرم عدس(۱۰ دینار)، یک کیلوگرم نخود(۱۰ دینار)، یک کیلوگرم برنج(۲۵ دینار)، یک کیلوگرم گوشت گوسفندی (۲۶ دینار)، یک کیلوگرم روغن چراغ(۳۳ دینار)، ۶ کیلوگرم خربزه(۲۵ دینار)، یک کیلوگرم ماست( ۷ دینار)، یک کیلوگرم پیاز(۲.۵ دینار) و یک کیلوگرم سبزی خوردن(۸ دینار) با ۱۸۰ دینار امکان پذیر بود. بر این اساس امکان پس انداز ۱۲۰ دینار از حقوق روزانه کارگر ساده فراهم بود نکته اما این بود که یافتن کار، در روزگار آن روز کار چندان ساده ای نبود. کار کردن فاصله فقر و زندگی متوسط برای ساکنان ایران آن روز تلقی می شد.

اقتصاد ایران در دوره قاجار همچون عصر پیش از آن بر پایه زراعت و زمین داری و دامداری استوار بود اما به تدریج در این دوران نشانه های تغییر در عرصه اقتصاد و سیاست ایران آشکار شد.

۲۲۳۲۲۳