مصالح دزدی از مهمترین عوامل تخریب تخت سلیمان است/ کشف اشیای تاریخی و مدرن مانند خودرو و ریل‌های حفاری در دریاچه

سرپرست مجموعه جهانی تخت سلیمان تکاب با اعلام برنامه‌های نوروز ۹۸ گفت: به زودی با منظر بصری جدیدی از تخت سلیمان روبه رو خواهیم شد چراکه بیشتر داربست‌ها جمع می‌شود. درعین حال قرار است مهرهای دوره ساسانیان که در کاوش‌های دهه ۸۰ بدست آمده‌اند، برای نخستین بار به نمایش گذاشته شود.

به گزارش خبرنگار ایلنا، تخت سلیمان (یا آتشکده آذرگُشنَسب) نام محوطه تاریخی بزرگی در نزدیکی تَکاب و روستای شهر تخت سلیمان (در گذشته نصرت‌آباد) در استان آذربایجان غربی و ۴۵ کیلومتری شمال شرقی این شهر است. گفته شده که تخت سلیمان همان «فره‌اسپه» پایتخت ایران اشکانی بوده. تخت سلیمان بزرگ‌ترین مرکز آموزشی، مذهبی، اجتماعی و عبادتگاه ایرانیان در قبل از اسلام به‌شمار می‌رفت؛ اما در سال ۶۲۴ میلادی و در حمله هراکلیوس، امپراتور رومیان، به ایران تخریب شد. آباقاخان برادرزاده هلاکوخان که به دین اسلام گرویده بود، بر روی ویرانه‌های تخت سلیمان مسجدی بنا کرد که آن نیز بعدها ویران شد و تنها کاشی‌هایی با نقوش و خط برجسته از آن به‌جا مانده که امروزه در موزه رضا عباسی نگهداری می‌شود.

مجموعه تخت سلیمان، چهارمین اثر ایران است که در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده و در کنار زندان سلیمان، از جمله مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری شمال غرب به حساب می‌آید که مخاطبان بسیاری دارد. آثار و بناهای موجود در تخت سلیمان متعلق به دوره‌های اشکانیان و ساسانی و ایلخانان مغول است. مهم‌ترین آثار به‌جامانده آن آتشکده و تالارهای دوره ساسانی است. برخی آثار ساسانی دیگر نیز در کوه بلقیس و زندان سلیمان در نزدیکی تخت سلیمان ساخته شده‌ است. درحال حاضر این مجموعه تحت عنوان یک پایگاه میراث جهانی فعالیت دارد و کاوش‌های مختلف در آن جریان دارد.

مظفر عباس زاده (سرپرست مجموعه جهانی تخت سلیمان تکاب) در گفتگو با ایلنا، دراین خصوص گفت: در حال حاضر به دلیل وضعیت آب و هوایی منطقه کارهای اجرایی و مرمتی در تخت سلیمان از آبان ماه سال ۹۷ متوقف شده است و پروژه‌های تحقیقاتی در این حوزه آغاز گشت. چنانکه مستندنگاری وضعیت موجود مجموعه تخت سلیمان از طریق روش‌های نوین فتوگرامتری انجام شد.

او ادامه داد: در واقع نقشه‌های بسیار دقیق، به روز و جدید از مجموعه تهیه شده است تا بتوانیم از این اطلاعات برای انجام پروژه‌های اجرایی آینده استفاده کنیم. خرداد ماه نیز فصل جدید کاری با همکاری دانشگاه درسدن آلمان از سر گرفته خواهد شد، تا بتوانیم بخش دیگری از مجموعه را استحکام‌بخشی کنیم.

به گفته عباس زاده، در سال ۹۷ توانستیم بخش عمده‌ای از ایوان خسرو تخت سلیمان را مقاوم‌سازی کنیم. در سال ۹۸ نیز بخش دیگری از دیوار مقاوم‌سازی خواهد شد و اگر وضعیت اعتبارات پاسخگو باشد، دروازه شمالی تخت سلیمان نیز که مهمترین بخش ورودی مجموعه است، احیا خواهیم شد و استحکام بخشی آن انجام می‌شود.

بودجه و دیگر هیچ

سرپرست مجموعه جهانی تخت سلیمان تکاب در خصوص شرایط تخصیص بودجه به این پایگاه میراث جهانی گفت: این پایگاه جهانی نیز با چالش‌هایی روبروست که سایر پایگاه‌های میراث جهانی با آن روبرو هستند. در واقع نمی‌توانم بگویم فلان پروژه وضعیت بهتری دارد اما تخت سلیمان وضعیت خوبی ندارد، چراکه زمانی که بودجه به مجموعه‌های میراث جهانی اختصاص پیدا می‌کند تخت سلیمان نیز از بودجه بهره‌مند خواهد شد. البته تزریق بودجه نیز با توجه به شرایط اقتصادی کشور انجام می‌شود. این بودجه هیچگاه کافی نبوده و الان نیز کافی نیست. در سال ۹۷ حدود یک میلیارد و ۴۰۰ میلیون تومان بودجه به مجموعه جهانی تخت سلیمان اختصاص یافت.

او با تأکید براینکه یونسکو بودجه مالی مستقیم به میراث جهانی اختصاص نمی‌دهد، گفت: یونسکو درصدد ارائه کمک‌های فنی و کارشناسی برمی‌آید، به طور مثال موسسات بین‌المللی را برای کمک به حوزه باستان‌شناسی، کشف، احیا و نگهداری به مجموعه‌های میراث جهانی معرفی می‌کند. این امر در خصوص تخت سلیمان نیز صادق است چنانکه در حال حاضر شاهد حضور کارشناسان آلمانی در این مجموعه هستیم. اگر می‌خواستیم خودمان این کارها را انجام بدهیم شاید به بودجه‌ای دو برابر آنچه که در حال حاضر در اختیار داریم، نیاز می‌داشتیم.

کاوش‌ها

عباس زاده با تاکید براینکه در سال ۹۷ کاوش در مجموعه تخت سلیمان انجام نشده است، گفت: آخرین کاوش‌ها در این مجموعه در سال ۹۶ انجام و بخش جنوبی صحن مجموعه که مربوط به دوره ساسانی و ایلخانی بود، کاوش شد. طی این کاوش‌ها متوجه شدیم در ضلع جنوبی صحن دوره ایلخانی و ساسانی مجموعه، ایوانی تقریبا به اندازه مجموعه‌ ایوان شمالی وجود داشت و این رواق پیرامون دریاچه امتداد پیدا می‌کرد. بخش عمده‌ای از اطلاعات دوره ایلخانی و ساسانی در تخت سلیمان با این کاوش تکمیل شد.

به گفته این باستان‌شناس، برنامه‌ریزی‌ها برای سال ۹۸ آن است که ضلع شرقی صحن مجموعه را نیز کاوش شود که با این کاوش مجموعه صحن دوره ایلخانی و ساسانی کامل خواهد شد. این کاوش‌ها به فهم بیشتر مجموعه کمک خواهد کرد.

او در خصوص شرایط کلی مجموعه جهانی تخت سلیمان گفت: در حال حاضر مشکل حادی به لحاظ کارشناسی و فنی در مجموعه وجود ندارد. فقط مسئله تخصیص بودجه است. البته با توجه به سرمای هوا که از آبان ماه آغاز می‌شود و گاهی اوقات شاهد بارش برف تا یک متر هستیم و یخ زدگی که بنای تخت سلیمان هر سال پشت سر می‌گذارد، طبیعی است که آثار دچار مشکلاتی شود، در این میان چند سالی است که در حوزه تولید متریالی خاص برای این بنا پژوهش می‌کنیم تا روی بنا را با این مواد بپوشانیم. این مواد به روش بومی و محلی تولید می‌شود و نام آن گچ دست کوب است. چند سالی است که روی آثار را با این گچ می‌پوشانیم و فکر می‌کنم طی دو سال آینده روی تمام سطوحی که اکنون در معرض دید هستند را بتوانیم با این مواد بپوشانیم. راندمان کار بیش از ۱۰ برابر از کاه گل بهتر است چراکه پوشاندن بنا با کاهگل بعد از یک سال نیازمند تجدید اندودها بود اما اکنون گچ دست کوب که روی بنا کشیده می‌شوند حدود ۵ سال دوام می‌آورد. حتی ممکن است تا ۱۰ سال نیز پاسخگوی نیازهای بنا باشد و از آن حفاظت کند. این گچ باعث می‌شود رطوبت و آب ناشی از آب شدن برف نزول باران به دل بنا نفوذ نکند.

عباس زاده با اشاره به حضور داربست‌ها پای دیواره‌های ایوان‌های تخت سلیمان گفت: اکنون برای انجام عملیات اجرایی این داربست‌ها تقویت شده‌اند چراکه تعبیر ما از شرایط حال تخت سلیمان مانند شرایط یک عمل جراحی است و باید مقاوم‌سازی شود اما امیدوار هستم در سال ۹۸ بیش از ۸۰ درصد داربست‌ها را جمع کنیم. چنانکه بازدیدکنندگان در سال ۹۸ با تصویر دیگری از ایوان خسرو و تخت سلیمان روبرو خواهند شد. یکی از برنامه‌های ما آن است که دید بصری و تصویری که بازدیدکنندگان از تخت سلیمان می‌بینند را تغییر دهیم.

چشمه تخت سلیمان و اشیای درون آن

مجموعه بناهای تاریخی در تخت سلیمان در اطراف چشمه رسوبی ساخته شده‌است. آب این چشمه که از عمق بیش از ۱۲۰ متری از درون زمین به سطح می‌آید و به زمین‌های اطراف می‌ریزد دارای املاح زیادی است که آن را برای آشامیدن و کشاورزی نامناسب کرده‌است. بر خلاف تصور همگان، این یک دریاچه نبوده و هیچ آبی به آن نمی‌ریزد. رسوب‌های حاصل از این املاح در طی قرن‌ها، لبه چشمه را شکل داده و متغیر کرده‌است.

عباس زاده در خصوص اخباری که درباره ساخت مستند باستان شناسی دریاچه و چشمه مجموعه جهانی تخت سلیمان منتشر شده بود، گفت: ایثاریان یکی از مستندسازان خوب ایران است و فیلم مستند موفقی را در این حوزه تهیه کرد که اکران آن نیز مورد استقبال قرار گرفت. او در جریان تولید این فیلم با آثاری زیر آب دریاچه تخت سلیمان روبرو شد که باید مورد پیگیری و توجه باستان شناسان قرار گیرد. معتقد هستم سازمان میراث فرهنگی باید با متخصصان باستانشناسی زیر آب وارد قرارداد شود در عین حال باید بتوانیم مستندات مربوط به این فیلم را از فیلم ساز در اختیار بگیریم. از آنجا که ما هنوز نمی‌دانیم زیر آب دریاچه تخت سلیمان چه خبر است، اگر این اتفاق بیافتد یک کار کارشناسی خوب خواهد بود.

سرپرست مجموعه جهانی تخت سلیمان خاطرنشان کرد: تاکنون امکان غواصی پایین‌تر از عمق ۳۰ متر را نداشتیم. در این میان نه تنها تجهیزات مورد نیاز این کار را نداشتیم بلکه این امر در اولویت کار ما نیز قرار نداشت. وقتی هنوز نتوانسته‌ایم بناهای روی سایت را به یک شرایط قابل قبول برسانیم، فکر اشیاء زیر آب را نمی‌کنیم. البته مطلع هم نبودیم که چنین اشیائی زیر آب دریاچه وجود دارد.

او در خصوص اشیایی که در دریاچه تخت سلیمان پیدا شده است، گفت: عکس‌هایی که از جداره دریاچه تخت سلیمان تهیه شده بود و آنچه که امروز در فیلم‌های مستند می‌بینیم کاملاً متفاوت است. چنانکه در جداره این دریاچه نه تنها بقایایی از سازه‌های یک بنا پیدا شده است بلکه در میان آن نیز برخی از اشیاء تاریخی و حتی اشیاء مدرن مانند بقایای یک خودرو و ریل حفاران باستان شناس که در گذشته در مجموعه تخت سلیمان فعال بودند در دریاچه پیدا شده است. اگر بتوانیم جداره‌های پلکانی دریاچه تخت سلیمان را مورد بررسی قرار دهیم، می‌توانیم به سِیر تاریخی که این دریاچه پشت سرگذاشته است پی ببریم و بقایای ۱۰۰۰ سال گذشته را رصد کنیم.

طی ۱۰۰ سال گذشته، محلی‌ها از محوطه معبد آناهیتا کنگاور برای به دست آوردن مصالح مورد نیاز و ساخت خانه‌های خود استفاده می‌کردند. البته این روند طی سال‌های گذشته و با حضور میراث فرهنگی در این منطقه کاهش یافته. تمام این صحبت‌ها در حالی مطرح می‌شود که به گفته مدیر پایگاه جهانی تخت سلیمان، طی سال‌های دور، مردمان محلی از مصالح و مواد موجود در تخت سلیمان نیز برای ساخت خانه‌های خود استفاده کرده‌اند. اینگونه به نظر می‌رسد یکی از مهمترین عوامل تخریب تخت سلیمان به دلیل مصالح دزدی اتفاق افتاده باشد. حتی این مهم در دوره ساسانیان و ایلخانیان نیز رواج داشت. چنانکه در دوره ایلخانیان شاهد تخریب برخی از سازه‌های دوره ساسانی هستیم. حتا در دوره‌های بعد که این که منطقه تبدیل به محل سکونت شد برای ساخت خانه‌ها از مصالح اطراف بهره گرفته شد. به نوعی می‌توان گفت این مصالح در طول قرن‌های گذشته در قالب معماری‌های مختلف استفاده شده‌اند.

جاده نامناسب

سرپرست مجموعه جهانی تخت سلیمان تکاب در خصوص جاده و راه دسترسی گردشگران و بازدیدکنندگان نوروزی به این مجموعه گفت: راه دسترسی بسیار نامناسب است و شرایط خوبی ندارد. متاسفانه هر اندازه که سعی ما بر آن است تا توسعه گردشگری را در مجموعه میراث جهانی تخت سلیمان ایجاد کنیم محیط پیرامون و خارج از سایت جهانی که شامل محل‌های عبور و مرور، سیما و منظر روستاهای اطراف و جاده دسترسی می‌شود وضعیت نامناسبی دارد. فکر می‌کنم بتوانیم برخی از اقدامات موقت را برای گردشگران نوروزی فراهم کنیم تا امکان تردد فراهم شود.

نمایشگاهی خاص برای گردشگران نوروزی

عباس زاده تصریح کرد: گردشگران نوروزی می‌توانند از نمایش آثار خاص که ویژه نوروز در نظر گرفته شده استفاده کنند چنانکه در این نمایشگاه که در موزه مجموعه تخت سلیمان برگزار می‌شود برای نخستین بار تعدادی از مهرهای دوره ساسانی به نمایش گذاشته می‌شود که این آثار در جریان کاوش‌های سال ۸۰ تا ۸۵ به دست آمده‌ اند. همچنین تعدادی آثار سنگی از دوره‌های مختلف در اختیار داریم که شامل ابزار آلات سنگی و قطعات معماری سنگی می‌شوند که طی سال‌های گذشته در بخش‌های مختلف به صورت نامنظم نگهداری می‌شد، اگر امسال بودجه مورد نظر را دریافت کنیم این آثار نیز به صورت ویژه به نمایش درخواهد آمد.

او با اشاره به اجرای برنامه نوروزی در مجموعه تخت سلیمان گفت: جرای موسیقی زنده محلی آَشیقی، اجرای زنده تکم‌گردانی، بایرام سوفراسی به سبک محلی، اجرای بازی‌های محلی به تفکیک نوجوانان و بزرگسالان، نمایشگاه اموال فرهنگی منقول نفیس، برگزاری نمایشگاه عکس از بناهای تاریخی شهرستان تکاب، نمایشگاه آداب و رسوم منطقه در نوروز، نمایش آثار فرهنگی سنگی و برپایی نمایشگاه و غرفه صنایع دستی از جمله برنامه‌های نوروزی مجموعه جهانی تخت سلیمان است. با توجه به آن که در نوروز با هوایی مطبوع در منطقه روبرو خواهیم شد، احتمال حضور حدود ۱۵ هزار گردشگر در منطقه وجود دارد.

عباس زاده تصریح کرد: با توجه به اینکه در هر شهرستان آیین خاص آن منطقه برگزار می‌شود برگزاری این آیین‌ها زمینه آشنایی بیشتر مردم محلی و مسافران با آداب و رسوم بومی آن شهرستان را فراهم می‌آورد.