جای خالی دوست در سالن سینما حقیقت نقد شد

به گزارش خبرگزاری موج به نقل از روابط عمومی مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی، مستند جای خالی دوست ساخته‌ محمدعلی طالبی، در برنامه‌ نمایش فیلم کانون سینماحقیقت که شامگاه دیروز (دوشنبه بیست و سوم اردیبهشت‌ماه) در سالن مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی به نمایش و نقد و بررسی گذاشته شد.

در ابتدای این برنامه که با حضور دکتر ارسیا تقوا (روان‌پزشک و منتقد سینما ) و ریحانه عابدنیا (روان‌شناس و منتقد سینما) برگزار شد، محمدعلی طالبی در یک پیام ویدئویی که به مناسبت نمایش جای خالی دوست ارسال شده بود گفت: یک سال و نیم پیش، زمانی که در حال نظارت بر تدوین یکی از فیلم‌هایم بودم، دوست تدوینگرم روی تلفن همراهش یک فایل ویدئویی نشانم داد که شامل حرف‌های شاد و سرخوشانه‌ دو دختر نوجوان اصفهانی قبل از اقدام به خودکشی بود. فیلم کوتاهی که حیرت‌انگیز بود و من نظیر آن را در تمام عمرم ندیده بودم.

طالبی که به دلیل حضور در خارج از کشور بصورت ویدئویی با مخاطبان خود سخن می‌گفت افزود: وقتی این فایل را دیدم بلافاصله به دوستی که تدوین فیلمم را برعهده داشت گفتم مجبورم کار را همین‌جا تعطیل کنم و به عنوان یک آدم کنجکاو سراغ این قضیه بروم تا بفهمم ماجرا چیست و چرا این دو دختر پس از ضبط چنین فایلی اقدام به خودکشی کرده‌اند.

وی گفت: وقتی برای تحقیق بیش‌تر درباره‌ی این موضوع به اصفهان رفتم متوجه شدم مساله‌ی خودکشی این دو دختر نوجوان به یک تابو تبدیل شده و هیچ‌کس علاقه ندارد درباره‌ی آن صحبت کند؛ در حالی که اتفاق به این مهمی باید حتماً از زوایای مختلف مطرح و بررسی می‌شد.

طالبی افزود: خیلی زود متوجه شدم این، خطری است که نوجوان‌ها و جوان‌های سراسر کشور را تهدید می‌کند و متاسفانه رویکرد جامعه نسبت به آن با بی‌توجهی روبه‌رو است. تصمیم گرفتم درباره‌ی این موضوع یک فیلم مستند بسازم. بنابراین طرحی نوشتم، به مرکز گسترش [ سینمای مستند و تجربی] ارائه دادم و کار به جریان افتاد.

وی سپس با اشاره به موانع موجود در ساخت این فیلم گفت: تقریباً می‌توان گفت از سوی سازمان‌ها و مراکزی که برای ساخت این فیلم به کمک آن‌ها نیاز داشتم، هیچ همکاری خاصی با من صورت نگرفت و من حدود یک‌ماه و نیم در اصفهان ماندم تا بتوانم این فیلم را بسازم.

کارگردان جای خالی دوست هم‌چنین گفت: برای ساخت این فیلم به هر دری زدم تا این که موفق شدم جدا از دختری که در این حادثه زنده مانده بود، با پدر دختر فوت شده نیز دیدار و گفت‌وگو کنم.

وی در بخش دیگری از این پیام ویدئویی گفت: سعی کردم در حد توان خودم و در قالب یک فیلم مستند به چنین موضوعی بپردازم و امیدوارم این فیلم دیده شود تا موضوع خودکشی از ابعاد مختلف آن مورد بررسی قرار گیرد.

پس از پایان نمایش مستند مورد بحث، ریحانه عابدنیا در پاسخ به پرسش ناصر صفاریان (مجری برنامه و مسئول جلسه‌های نمایش فیلم مرکز) درباره‌ی کیفیت و نحوه‌ی پرداخت این فیلم نسبت به موضوع انتخابی خود گفت: نخستین موضوعی که به نظر می‌رسد اهمیت سوژه‌ای است که فیلمساز در مستند خود به آن پرداخته‌ است. خصوصاً در مقطع خاصی که این فیلم کوتاه ویدئویی بصورت گسترده منتشر شده و جامعه را تحت تاثیر خود قرار داده بود.»

این روان‌شناس گفت: برخلاف آن‌چه که بعضی‌ها حادثه‌ی تلخ اصفهان را به بازی آن‌لاینِ نهنگ آبی مرتبط دانسته بودند، خوش‌بختانه کارگردان فیلم از این دریچه به موضوع نگاه نکرده و در مقابل سعی کرده این موضوع را از زوایای بیش‌تری مورد بررسی قرار دهد.

وی البته پرداخت فیلم نسبت به موضوع انتخابی خود را شتاب‌زده‌ عنوان کرد و افزود: به نظر می‌رسد طرحی که فیلم‌ساز پیش از سفر به اصفهان نوشته چندان کامل و آماده نبوده و از این زاویه می‌توان گفت مستند جای خالی دوست از نظر دراماتورژی با ضعف‌هایی روبه‌رو است.

عابدنیا هم‌چنین گفت: در این فیلم ارتباط محکمی میان شخصیت‌ها و رویدادها وجود ندارد و به همین دلیل می‌توان بخش‌های مختلف آن را حذف یا جابه‌جا کرد؛ بی آن که هیچ تاثیری در ساختار فیلم داشته باشد.

وی سپس در پاسخ به نکته‌ مطرح شده از سوی مجری برنامه درباره‌ لحن گزارشی فیلم گفت: حتی در یک فیلم گزارشی هم خط سیر و پس‌زمینه‌ی محکمی باید وجود داشته باشد تا از طریق آن دریچه بتوان به ماجرا نگاه و موضوع را از صافی ذهن خود روایت کرد و این نیازمند تعمقِ بیش‌تر در پرداختن به ابعاد مختلف موضوع انتخابی است.

بخش بعدی جلسه به صحبت‌های دکتر ارسیا تقوا اختصاص داشت. این روان‌پزشک و منتقد سینما با اشاره به عنوان فیلم که به گفته‌ او آشکارا به جای خالی دوست اشاره دارد گفت: تناقض از جایی آغاز می‌شود که معلوم نیست اشاره‌ فیلم به جای خالی دوستی است که فوت شده یا جای خالی دوست در زندگی همه‌ ما کسی که شاید اگر حضور موثر و پررنگی داشت، این اتفاق در زندگی یکی از شخصیت‌های اصلی فیلم نمی‌افتاد.

وی سپس با اشاره به نادیده گرفتن برخی اصول رسانه در پرداخت فیلم به موضوعی با حساسیت خودکشی گفت: در سراسر دنیا برای پرداختن به چنین موضوعی چند اصل اساسی وجود دارد که نشان ندادن مکان وقوع جرم، نگاه نکردن به این موضوع از یک زاویه‌ی خاص و پرهیز از برچسب زدن به آدم‌ها از طریق اتفاقی که رخ داده، بخشی از آن‌‌هاست.

دکتر تقوا در بخش دیگری از صحبت‌های خود گفت: در دنیا اصل پذیرفته شده‌ای به‌نام قانون کُپی‌کَت وجود دارد که به تاثیرپذیری افراد از ارتکاب به اعمالی نظیر خودکشی حکایت دارد. در حقیقت به همین خاطر به افراد توصیه می‌شود که از اشاره‌ به محل وقوع حادثه، جزییات و نحوه‌ مرگ و هم‌چنین تاکید بر نامه‌ای که افراد در پایان زندگی از خود به جا می‌گذارند بپرهیزند.

وی سپس اشاره به احساس گناه در شخصیت‌های درگیر این ماجرا را حاصل خفیف کردن چنین موضوعی دانست و افزود: شاید اگر فیلم جای خالی دوست این پروتکل‌ها را رعایت کرده بود، تماشای آن را می‌شد به افراد بیش‌تری توصیه کرد.

تقوا هم‌چنین گفت: فیلم جای خالی دوست به غیر از بخش‌هایی که به فعالیت تئاتردرمانیِ نرگس صابری در یک تماشاخانه و هم‌چنین تعدادی از مدارس اصفهان اشاره دارد، کمی تلخ است و متاسفانه این تلخی به امیدواری و نجات‌بخش بودن ختم نمی‌شود.

شکستن طلسم تنهایی

در ادامه‌ جلسه،‌ ریحانه عابدنیا گفت: سازنده‌ این فیلم در حد توان خود سعی کرده به موضوع‌های مختلفی که در خودکشی نوجوانان نقش داشته اشاره کند. نکته‌هایی نظیر فاصله گرفتن پرورش از سیستم آموزش کشور، تاثیر طلاق بر زندگی آینده‌ی بچه‌ها، نقش نابه‌سامانی بعضی خانواده‌‌ها و هم‌چنین برخی محدودیت‌های خانوادگی و اخلاقی که معمولاً باعث بروز این‌گونه مسائل می‌شود.

وی گفت: نکته این‌جاست که چیدن این نکته‌ها در کنار هم، با نوعی شتاب‌زدگی روبه‌رو است که نشان می‌دهد فیلم‌ساز راه ظریف‌تر و بهتری برای ارائه‌ موضع‌گیری خود نداشته است. به عنوان مثال در بخش گفت‌وگو با یکی از روحانیان شهر اصفهان، ایشان به نقش مسائل فرهنگی و اجتماعی و هم‌چنین کمبود پایگاه عاطفی افراد در ارتکاب به این عمل اشاره می‌کند، اما کمی جلوتر با سکانسی روبه‌رو می‌شویم که در آن، یک خواننده‌ زیرزمینی می‌گوید بحث من فقر و نداری نیست و مشکل‌ اصلی‌ام شکستن طلسم تنهایی است. نکته‌ای که به‌نوعی در تضاد با گفته‌های شخص روحانی قرار می‌گیرد.

عابدنیا افزود: اگر قرار باشد کسی از این فیلم تاثیر بگیرد شاید بهتر باشد بیش‌تر از یک‌بار آن را ببیند و سپس درباره‌ موضوع، تحقیق و مطالعه کند. در حقیقت تاثیرگذاری فیلم، نیازمند ارائه‌ توضیحات بیش‌تر از سوی کارشناسان بهداشت روانی و مثلاً پزشکانی است که در زمینه‌ی روان‌پزشکی فعالیت دارند.

در حاشیه‌ این جلسه‌ نقد و بررسی، نرگس صابری (بازیگر تئاتر) که در بخش‌هایی از فیلم جای خالی دوست به عنوان مربی تئاتردرمانی برخی مدارس حضور دارد، با تاکید بر تاثیر حضور نوجوانان در فیلم و در روند درمانی آن‌ها گفت: خوش‌بختانه در سال‌های اخیر استفاده از تئاتردرمانی برای التیام روحی برخی بیماران و هم‌چنین بعضی افراد که مرتکب خودکشی شده‌اند گسترش و موفقیت قابل توجهی پیدا کرده است.

وی سپس با اشاره به مشکلات و موانعی که به گفته‌ی او بر سر راه سازنده‌ این فیلم قرار داشته گفت: هدف اصلی چنین فیلمی تاثیرگذاری بر خانواده‌ی نوجوان‌ها و افرادی است که متاسفانه دست به خودکشی زده‌اند. در واقع آن‌ها پس از نخستین نمایش فیلم (در جشنواره‌ی سینماحقیقت) احساس می‌کردند حالا نکته‌هایی که اطلاع نداشته‌اند را دریافته‌اند و طبعاً بهتر و راحت‌تر می‌توانند با نوجوانانِ خود ارتباط برقرار کنند.

در ادامه‌ جلسه، ناصر صفاریان، مسئول جلسه‌های نمایش فیلم نیز با اشاره به وجه گزارشی جای خالی دوست به عنوان وجه مثبت آن گفت: همین نکته باعث شده فیلم‌ساز بتواند با فاصله این موضوع را مورد بررسی قرار داده و به آن بپردازد.

وی سپس با اشاره‌ی اجمالی به ساخته‌های محمدعلی طالبی گفت: در کارنامه‌ فعالیت این فیلم‌ساز فیلم‌های مختلفی وجود دارد که در میان آن‌ها از غلیظ‌ترین ملودرام‌های چند دهه‌ اخیر تا فیلمی نظیر جای خالی دوست نیز دیده می‌شود؛ مستندی که آگاهانه می‌کوشد خوددار باشد و بدون تلاش برای احساساتی کردن مخاطب، حرف خود را بزند.

بخش پایانی این جلسه‌ی نقد و بررسی به جمع‌بندی صحبت‌های مهمانان برنامه اختصاص داشت. در این بخش، دکتر ارسیا تقوا با اشاره به اصول شناخته شده و نهادینه‌ای که در دنیا نسبت به طرح مساله‌ خودکشی وجود دارد گفت: برای تحلیل این فیلم کافی است به نحوه‌ برخورد و رویکرد فیلم‌های خون‌بازی (رخشان بنی‌اعتماد) و سنتوری (داریوش مهرجویی) نسبت به موضوع اعتیاد اشاره کنیم. فیلم‌هایی که در دو شکل متفاوت (بسیار عمیق و سطحی) به این موضوع پرداخته‌اند و حاصل نحوه‌ نگاه سازندگان‌شان به دنیای اطراف خود محسوب می‌شوند.

ریحانه عابدنیا نیز با اشاره به تاثیرِ تسلط واقعیت بر فیلم گفت: باید پذیرفت که انتشار گسترده‌ فیلم دختران اصفهانی پیش از ارتکاب آن‌ها به خودکشی نیز اشتباه بزرگی بود و چه‌بسا برای سایر کسانی که زمینه‌ی انجام این کار را داشتند نیز یک محرّک به حساب می‌آمده است.

وی افزود: در جای خالی دوست فقط به نقطه‌ی نهایی برای رسیدن به مقوله‌ خودکشی اشاره شده و این در حالی است که به مسیر حرکت نوجوان‌های فیلم برای ارتکاب این عمل اشاره‌ی چندانی نشده است.

عابدنیا سپس با اشاره به کمبودهای پژوهشی فیلم که به تعبیر او به نگاهی یک‌سویه نسبت به موضوع خودکشی منجر شده گفت: در جامعه‌ی ما به‌خاطر قبحی که از نظر دیدگاه‌های مذهبی و اخلاقی نسبت به موضوع خودکشی وجود دارد، به‌ندرت به آن اشاره شده و از این زاویه می‌توان گفت پرداختن به چنین موضوع حساسی مهم‌ترین ویژگی جای خالی دوست به شمار می‌آید.