نخستین اذان ثبت شده تاریخ ایران+آثار موذن‌های صاحب‌سبک

اذان به معنای «آگاه کردن»، مناجات و نوایی آشنا برای مسلمانان است و در ایران نیز قدمتی دیرین دارد. نکته مهم‌تر اینکه از مقطعی به بعد این مناجات آسمانی لحن ایرانی به خود گرفته است. گزارش پیش‌رو درباره نخستین اذان ضبط شده در ایران است و به سبک و سیاق موذن‌هایی می‌پردازد که در نحوه اقامه اذان از دستگاه‌های ایرانی بهره برده‌اند.

به گزارش خبرنگار ایلنا، با اینکه اغلب مسلمانان از ماهیت اذان باخبرند و بر مفهوم آن واقفند اما از تاریخچه آن در ایران و سبک‌ها و گونه‌های اقامه آن بی‌اطلاعند و نمی‌دانند دستگاه‌های موسیقی ایرانی چقدر در نحوه و چگونگی اقامه اذان کاربرد دارند. به عقیده شیعیان، بلال حبشی نخستین شخصی است که در مدینه به اقامه اذان پرداخته و حضرت علی(ع) برای نخستین بار در کعبه اذان داده است. حضرت محمد(ص) نیز پیش از هجرت به مدینه برای تمام نمازهای خود، اذان می‌گفته ‌است. ناگفته پیداست که با ورود اسلام به ایران اذان‌گویی نیز رواج یافته و شیوه و چگونگی تلاوت آن نیز به مرور زمان کامل‌‌تر شده است.

اذان و دستگاه‌های ایرانی

اذان که در فرهنگ ایرانی، اسلامی، یکی از گونه‌های مناجات به شمار می‌رود، در اواخر عهد قاجاریه، بر اساس الگوهای عربی اقامه می‌شد. بنا به اسناد و مدارک موجود می‌توان گفت اذان بر اساس موسیقی ایرانی برای اولین‌بار توسط محمد فلاحی معروف به دماوندی اقامه شده و پس از آن است که خوانندگان آواز ایرانی به اقامه نماز طبق دستگاه‌های ایرانی پرداخته‌اند و نام برخی از آنها در لیست ماندگاران این عرصه به ثبت رسیده است. می‌توان گفت یکی از دلایل مهم موفقیت خوانندگان آواز ایرانی در مقوله اذان، شناخت آنها از دستگاه‌ها و گوشه‌های موسیقی ایرانی است که در اقامه اذان کاربرد داشته است.

به جز دماوندی، سیدحسین عندلیب اصفهانی (مؤذن مسجد سپهسالار)، حاج مؤذن تفرشی (پدر حسین قلی خان نکیسا که در عهد محمدعلی شاه، مؤذن مشهوری بود) و سیدعبدالرحیم اصفهانی (استاد دماوندی) برخی از اساتید گذشته آواز ایران هستند که به اقامه اذان در دستگاه‌های ایرانی ‌پرداخته‌اند. اما در دوره قاجار و عصر مظفرالدین‌شاه است که صدای موذن برای نخستین بار ضبط می‌شود و به این ترتیب در تاریخ ایران به ثبت می‌رسد. آن شخص ابولحسن دماوندی (موذن مظفرالدین شاه) بوده و صدا و اذان اوست که برای اولین بار در سال 1291 شمسی در آواز بیات ترک بر روی گرامافون ضبط شده است.

ابولحسن دماوندی متولد سال 1246 با نام اصلی محمد فلاحی، خواننده ردیف مجلسی و از منبرخوانان عصر ناصری بوده و تا اوائل دوره پهلوی دوم ادامه حیات داده و به سال 1352 در سن 106 سالگی دار فانی را وداع گفته است. پدرش ملاعلی نام داشته و به میرزای معلم معروف بوده است.

محمد فلاحی یا همان جناب دماوندی، ردیف آوازی و فن خوانندگی را نزد آقا جعفر لاهیجی آموخته است. سی سال نخست زندگی محمد فلاحی در دوره ناصرالدین شاه سپری شده و از این مقطع زندگی او اطلاعات زیادی در دست نیست. همه چیز در همین حد است که در آن دوران او را با لقب جناب می‌شناخته‌اند.

محمد فلاحی، ابولحسن دماوندی، جناب دماوندی یا همان جناب در دوران زندگی هنری‌اش که مقارن با عصر رونق موسیقی ایرانی و رواج ردیف دستگاهی بوده با بزرگانی چون میرزا حسین‌قلی، میرزا عبدالله، علی اکبرخان شهنازی، درویش‌خان و طاهرزاده معاشرت داشته است. در دوران ناصری است که گرامافون به ایران می‌آید و همین موضوع باعث می‌شود در اولین دوره ضبط صفحات ایرانی (1324 تا 1333) آثاری از دماوندی ثبت شود که برخی از آن آثار در تهران و تفلیس و لندن و پاریس ضبط شده‌اند. در میان آثار ضبط شده از دماوندی صفحه اذان و مناجات او از بقیه مشهورتر است و مردم به نوعی او را با این اثر می‌شناسند. آنطور که در منابع مکتوب آمده شیوه خوانندگی دماوندی خراسانی بوده و در این زمینه نام او را در ردیف افرادی چون سیدباقر جندقی، شیخ طاهر ضیاء، رثایی، حاجی تاج نیشابوری و علیخان نایب‌السلطنه قرار داده‌اند. البته با توجه به آثار باقی مانده از دماوندی؛ شناختن سبک و سیاق او کار راحتی نیست، اما به هرحال بنا به گفته کارشناسان و پژوهشگران شیوه آوازی او به خراسانی نزدیک‌تر از دیگر شیوه‌هاست.

دماوندی در مصاحبه رادیویی که در 14 دی‌ماه 1350 انجام شده، گفته است اذان‌گویی را از سیدجعفر لاهیجی آموخته و ردیف آوازی را از سیدعبدالرحیم اصفهانی در اصفهان آموخته است. آنطور که می‌گویند دماوندی به لحاظ اخلاقی نیز دارای ویژگی‌های منحصر به فردی بوده است. می‌گویند او مدرسه‌ای را در احمدآباد دماوند (محل دفنش) بنا کرده که بعدها آن را «خانه معلم» نام نهاده‌اند. پس از دماوندی نیز حدود 15 سال بعد، تاج اصفهانی خواننده مکتب اصفهان، اذانی را در بیات ترک خواند. بی‌شک دماوندی تنها موذن مطرح ایران نیست و حتی آن تعداد معدود موذنانی که نامشان در لیست ماندگاران این عرصه ثبت شده برخی از موذنانی هستند که سالها به اقامه اذان می‌پرداخته‌اند.

در سال‌ها و دهه‌های گذشته نیز افرادی به دلیل اقامه ویژه اذان جای خود را در دل مردم باز کرده‌اند و توسط آنها پذیرفته شده‌اند که محمد آقاتی، رحیم و سلیم موذن‌زاده اردبیلی، حسین صبحدل، حسن رضاییان، عطالله امیدوار، روح‌الله کاظم زاده، کریم منصوری و شهریار پرهیزگار تنها برخی از آنها هستند. در میان این افراد، شیخ محمد آقاتی، رحیم موذن‌زاده اردبیلی و حسین صبحدل از بقیه شناخته شده‌تر هستند که دلیل آن شیوه و سبک منحصر به فرد اقامه اذان آنهاست که حسی نوستالژیک و خاطره‌انگیز را برای شنوندگان ایجاد می‌کند.

شیخ محمد آقاتی

شیخ محمد آقاتی در سال 1304 متولد شد و به سال 1372 در تهران دار فانی را وداع گفت. او که اهل خراسان است و در نحوه یادگیری اذان از محضر هیچ استادی بهره نبرده، روحانی، قاری و موذن بوده است. آقاتی را به عنوان یکی از برجسته‌ترین و صاحب سبک‌ترین موذنان آستان قدس رضوی می‌دانند. اذان معروف و ملکوتی شیخ محمد آقاتی در مایه بیات ترک از دستگاه شور تلاوت شده است. گفتنی است آواز بیات ترک یکی از ملحقات دستگاه شور است و برای مناجات‌خوانی، مناقب‌خوانی و ادعیه مورد استفاده قرار می‌گرفته و مرحوم آقاتی با شناختی که از این دستگاه موسیقایی داشته برای اولین بار اذان را در این دستگاه اقامه کرده است. آنگونه که می‌گویند یکی از ویژگی‌های شیخ محمد آقاتی، فرود صدای او در انتهای اذان بوده است. او دومین «لااله الا الله» انتهای اذان را در قالب درآمد شور به پایان می‌رسانده است. محمد آقاتی اولین اذان خود را در سال 1320 در مسجد جامع گوهرشاد اقامه کرده و صدای او در سال 1327 ضبط شده و در 29 شهریور 1390 در فهرست میراث معنوی ایران قرار گرفته است. محمد آقاتی، روز یکشنبه ۱۸ مهر ۱۳۷۲ در سن 68 سالگی پس از تحمل یک دوره بیماری دار فانی را وداع گفت.

شیخ محمد آقاتی

رحیم موذن‌زاده

رحیم موذن‌زاده اردبیلی متولد سال 1304 از بقیه موذنان ایرانی مطرح‌تر است و اغلب مردم با شنیدن نام او؛ اذان ملکوتی و گیرایش را به یاد می‌آورند که در آواز بیات ترک و در گوشه «رو‌الارواح» اقامه شده است. اذان مشهور موذن زاده در سال 1334 در رادیو ضبط شد و در سال 1387 به عنوان اثر ملی در حوزه میراث معنوی کشور ثبت شده است. رحیم موذن‌زاده درباره رمز ماندگاری و زیبایی اذانش گفته‌ است: «برای اینکه این اذان را با دهان روزه پر کردم تا قربه الی‌الله باشد. این یک کار مادی نبود، بلکه معنوی بود.»

به گفته رحیم موذن‌زاده که در خانواده‌ای مذهبی به دنیا آمده و سلیم برادرش هم یکی از مداحان و موذنان به نام است، اذان‌گویی میراث 150 ساله خانواده‌ آنها بوده است. رحیم موذن‌زاده اردبیلی در سال 1384 پس از ابتلا به بیماری سرطان در بیمارستان مدائن تهران دیده از جهان فرو بست اما نوای حزین و تحریرهای منحصر بفردش حین اقامه اذان، همواره ماندگار است و ماندگار خواهد ماند.

رحیم موذن‌زاده اردبیلی

حسین صبحدل

حسین صبحدل متولد سال 1310 و اهل تهران است. صبحدل اذان مشهورش را در دوران پهلوی اقامه کرده و جالب اینکه در آن مقطع به دلیل عدم پخش اذان از رادیو و تلویزیون، اذان او صرفا در محافل پخش می‌شده و به همین دلیل است که آن را اذان انقلاب می‌دانند. صبحدل از همان دوران کودکی در مساجد به اقامه اذان و فعالیت‌های هیئتی پرداخت و مدیریت برنامه‌های مذهبی آیت‌الله سیدمحمود طالقانی، دکتر علی شریعتی و عبدالکریم سروش را به عهده داشته است. حسین صبحدل به موسیقی‌آوازی، دستگاهی و ردیف موسیقی سنتی تسلطی کامل داشته و اذان معروف وی از جمله اذان‌هایی است که با روح نغمه‌های ایرانی عجین شده است. حسین صبحدل در اوسط سال 1385 به بیماری ریوی دچار شد و پس از تحمل چند ساله بیماری 13 آبان سال 1388 در سن 78 سالگی دار فانی را وداع گفت.

حسین صبحدل

محمد فلاحی معروف به جناب دماوندی موذن دربار مظفرالدین‌شاه که آوای اذانش برای نخستین بار ضبط شده است

نخستین اذان ضبط شده که توسط جناب دماوندی موذن مظفرالدین‌شاه در آواز بیات ترک اقامه شده است، با این توضیح که در آن مقطع تاریخی ترجمه اذان نیز توسط موذن خوانده می‌شده است.

اذان تاج اصفهانی/ بیات ترک؛

اقامه اذان توسط شیخ محمد آقاتی/ اصفهان؛

اقامه اذان توسط شیخ محمد آقاتی/ دستگاه شور؛

اذان مشهور و خاطره‌انگیز رحیم موذن‌زاده اردبیلی/ بیات ترک؛

اذان مشهور و خاطره‌انگیز حسین صبحدل/ ماهور؛

اقامه اذان توسط موذن شهریار پرهیزکار؛

اقامه اذان توسط روح‌الله کاظم زاده معروف به اذان (انتظار)؛ گفتنی است ساختار اذان گویی سنتی ایرانی در این اثر شنیده نمی‌شود.