مبارک، حسن کچل و پهلوان پنبه به خانه‌ خودشان کوچ کردند/ میراث هزار و 500 ساله ایرانی در خطر فراموشی است

ستاره اسکندری هدف از راه‌اندازی خانه‌موزه خیمه‌شب‌بازی ایران را خطر فراموشی این هنر خوانده و می‌گوید: اجرای زنده خیمه‌شب‌بازی در این خانه‌موزه دائم تکرار می‌شود تا خاکسترهای فراموشی را از ذهن آدم‌ها کنار بزنیم و به یاد بیاوریم که قدیمی‌ترین میراث نمایشی عروسکی ما چه بوده است.

به گزارش خبرنگار ایلنا، «ما لُعْبَتِگانیم و فلک لُعبَت‌باز، از روی حقیقتی نه از روی مَجاز/ یک‌چند درین بساط بازی کردیم، رفتیم به صندوقِ عدم یک‌یک باز!» خیام این رباعی مشهورش را حدود ۹ قرن پیش سروده و در آن از اصطلاحاتی هنری استفاده کرده که قدمتش در ایران دست‌کم به هزار و ۵۰۰ سال پیش برمی‌گردد؛ «خیمه‌شب‌بازی» هنری با صدها سال پیشینه است که سال‌هاست در معرض خطر فراموشی قرار گرفته است. خطری که اسفند سال گذشته، چند هنرمند همچون ستاره اسکندری و سیاوش ستاری را به این فکر واداشت تا برای محافظت از این گنجینه، خانه‌موزه‌ای برای حفظ روایت زنده خیمه‌شب‌بازی برپا کنند. «خانه موزه خیمه‌شب بازی» هر هفته شاهد اجراهایی زنده از این هنر آیینی و قدیمی ایران است.

«در پاییز ۱۳۹۶ خانه فرهنگ و هنر مانا توسط خانم ستاره اسکندری افتتاح شد از همان ابتدای کار چون ایشان علاقه زیادی به حمایت از اشکال نمایش سنتی ایرانی داشت، فعالیت مشترک‌مان در زمینه خیمه‌شب‌بازی شکل گرفت و به مستمرترین فعالیت خانه فرهنگ و هنر مانا تبدیل شد.» این را سیاوش ستاری به ایلنا می‌گوید که مدیریت خانه‌موزه خیمه‌شب‌بازی ایران را به عهده دارد.

تلاشی برای حفظ و احیای خیمه‌شب‌بازی

ستاره اسکندری که صاحب‌امتیاز خانه‌موزه خیمه‌شب‌بازی ایران است هم به ایلنا می‌گوید «خانه فرهنگ و هنر مانا را در اختیار موزه خیمه‌شب‌بازی قرار دادم چون خطر فراموشی این هنر را همه ما احساس کرده‌ایم. این هنر در معرض فراموشی است و اگر چشم امیدمان برای احیایش فقط به دولت باشد، اتفاقی نمی‌افتد و در نتیجه باید خودمان به‌عنوان اهل فرهنگ، به آنچه در حال از دست رفتن است توجه کرده و حفظ و احیایش کنیم.»

این بازیگر تئاتر و سینما ادامه می‌دهد: «هدف‌گذاری خانه موزه هم همین است؛ حفظ آنچه از قدیم باقی مانده و احیای آن. ضمن اینکه بتوانیم رفتار و برخورد جدیدی با عناصر خیمه‌شب‌بازی هم به لحاظ قصه‌ای و اتفاقی داشته و علاوه بر سیستم قدیم، بتوانیم آموزه‌ها و حرف‌های امروز جامعه را به زبان عروسک‌های خیمه‌شب‌بازی به تماشاگر منتقل کنیم.»

وی با اشاره به اینکه «شاید بیشترین انگیزه‌ام برای راه‌اندازی این موزه، حضور سیاوش ستاری به‌عنوان یکی از شاگردان استاد احمد خمسه‌ای بود که پژوهش و فعالیت‌های مستمری درباره خیمه‌شب‌بازی انجام داده است.» خاطرنشان می‌کند: «موزه را زمانی افتتاح کردیم که استاد مرتضی خمسه‌ای (فرزند احمد خمسه‌ای) در قید حیات بود و این خانه‌موزه با تقدیر از ایشان در اسفند سال ۹۷ افتتاح شد اما متاسفانه یک ماه بعد ایشان فوت کرد. کسی که جزو آخرین بازمانده‌های نسل قدیمی خیمه‌شب‌بازی در ایران بود.»

مرکزی برای حفظ روایت زنده یک میراث کهن

سیاوش ستاری که خود از شاگردان اردشیر کشاورزی، کامبیز صمیمی‌مفخم، جواد ذوالفقاری، اصغر احمدی و احمد خمسه‌ای است، ادامه می‌دهد: «روند رو به رشد این همکاری، بعد از یک‌سال ما را به این فکر انداخت که سر و شکل تخصصی‌تری به آن بدهیم و با همفکری دوستان عزیزی مانند رضا دبیرنژاد و وحید قاسمی به نتیجه تاسیس موزه‌ای اختصاصی برای خیمه‌شب‌بازی رسیدیم. «خانه موزه خیمه‌شب‌بازی ایران» در واقع مرکزی‌ست جهت حفظ روایت زنده خیمه‌شب‌بازی و میراثی که از این هنر به زمانه ما رسیده است.»

«خیمه‌شب‌بازی» یا شب‌بازی نمایشی بوده که شب‌ها و در خیمه‌ای که دو طرفش دو چراغ روشن بود، نمایش داده می‌شد. طبق آنچه بهرام بیضایی در کتاب «نمایش در ایران» می‌گوید، صحنه این نمایش یک صندوق داخل خیمه بود که نمایش‌گردان پشت آن مخفی می‌شد و عروسک‌ها را با نخ یا بال‌های نازک تکان می‌داد. هرچند که در نمایش‌های خیمه‌ای که خاص طبقات بالا اجرا می‌شد، نمایش‌ها مجلل و مفصل و خیمه فاخر و رنگارنگ بوده است.

هرچند خیام در یک رباعی که ۹۰۰ سال پیش سروده، اشاره مستقیمی به خیمه‌شب‌بازی داشته، اما نظامی گنجوی در «هفت پیکر» خود نخستین ردپای خیمه‌شب‌بازی در ایران را به دوران بهرام گور (۴۲۱ میلادی) منسوب می‌کند و می‌گوید در این زمان شش هزار نوازنده و رقصنده از کولیان هند به ایران آمدند که خیمه‌شب‌بازان هم در میان آنان بودند.

اسکندری درباره این خانه‌موزه که عمر فعالیتش به شش ماه هم نمی‌رسد اما در این مدت کوتاه شاهد اجراهای متعددی از هنر خیمه‌شب‌بازی بوده، می‌گوید: «ادعا داریم اینجا یک موزه زنده است؛ ما می‌خواهیم خیمه‌شب‌بازی فراموش نشود و به واسطه همین مساله هفته‌ای چند روز اجرای رایگان خیمه‌شب‌بازی داریم تا آن را به یاد آدم‌ها بیاوریم. از این رو، بخشی که بر آن تاکید داریم اجرای زنده است که دائم تکرار می‌شود تا خاکسترهای فراموشی را از ذهن آدم‌ها کنار بزنیم و به یاد آورده شود که قدیمی‌ترین میراث نمایشی عروسکی ما چه بوده است.»

دیدار با عروسک‌های ۷۰ ساله

خانه موزه خیمه‌شب‌بازی شامل بخش‌های مختلفی مانند نمایشگاه آثار است که در آن چهار مجموعه عروسک نمایش داده می‌شود؛ مجموعه عروسک‌های استاد زنده‌یاد ماشاالله اسدی‌نژاد که قدمت آنها به دهه ۳۰ و ۴۰ شمسی می‌رسد و توسط فرزندش محمد اسدی‌نژاد که از هنرمندان این عرصه نمایشی در شهر مشهد است، به رسم امانت در این موزه به نمایش گذاشته شده است.

بخش دوم مجموعه عروسک‌های استاد زنده‌یاد حسین محمدزاده است که قدمت‌شان به دهه ۵۰ شمسی می‌رسد و توسط فرزندش صفرعلی محمدزاده که او هم از نمایشگران این عرصه است و در اجرای نمایش‌های زنده خیمه‌شب‌بازی در موزه همکاری دارد، به رسم امانت در این خانه موزه نمایش داده می‌شود.

افتتاح خانه موزه خیمه‌شب‌بازی در اسفند سال ۹۷ با حضور زنده‌یاد مرتضی خمسه‌ای

اما بخش سوم به تعداد محدودی از عروسک‌های ساخته شده توسط استاد زنده‌یاد بیژن نعمتی شریف اختصاص دارد که از مجموعه شخصی سیاوش ستاری، در موزه نمایش داده شده است.

مجموعه کامل عروسک‌های شخصی سیاوش ستاری که در طول دهه‌های ۷۰ و ۸۰ و به تناوب ساخته شده‌اند هم بخش چهارم این مجموعه عروسک‌ها را تشکیل می‌دهند.

در کنار این چهار مجموعه، ابزار اجرا، عکس‌ها و اسنادی از تاریخ خیمه‌شب‌بازی ایران هم در این خانه موزه در معرض دید علاقه‌مندان قرار گرفته است.

زنده‌یاد مرتضی خمسه‌ای در خانه موزه خیمه‌شب‌بازی ایران

موزه‌ای پویا برای جمع‌آوری اسناد و مدارک

مرکز اسناد بخشی دیگر در این موزه است که به گفته سیاوش ستاری هم‌اکنون در مرحله گردآوری و تدوین مطالب و اسناد قرار دارد. ستاری امیدوار است «با همکاری مراکز علمی، هنرمندان و دست اندرکاران هنر نمایش، این مرکز به گنجینه‌ای غنی از اطلاعات هنر نمایشی خیمه‌شب‌بازی تبدیل شود.»

اسکندری هم درباره این بخش می‌گوید: «مجموعه پایان‌نامه‌هایی که در این زمینه کار شده، کتاب‌هایی که مرتبط با این موضوع منتشر شده و خیلی کم است اسناد و مدارکی که در این زمینه داریم جمع‌آوری کردیم. اما این جمع‌آوری پویا بوده و قرار است به مرور تکمیل شود. در فضای کافه‌ای خانه فرهنگ هنر مانا اکنون یک خیمه وجود دارد که مختص اجرای خیمه‌شب‌بازی است و طبقه بالا هم در اختیار موزه و نمایش اسناد و عروسک‌ها قرار گرفته است.»

در کارگاه ساخت عروسک و ابزار هم، هنرمندانی هر روز به صورت جدی مشغول تولید عروسک و ابزار اجرا هستند و سیاوش ستاری اظهار امیدواری می‌کند به‌زودی تولیدات این بخش به مرحله عرضه عمومی و فروش برسد.

اما خانه موزه خیمه شب‌بازی تنها به محلی برای نمایش و تولید محدود نمی‌شود و مدیران آن، موضوع آموزش را هم جدی گرفته‌اند. ستاری می‌گوید در طول شش ماه گذشته تلاش کرده‌اند در دوره‌هایی بسیار محدود و موردی، با شناسایی افراد مستعد در این زمینه و در بخش‌های مختلف اجرایی و برگزاری تمرین‌های مداوم، آنها را آماده فعالیت‌های اجرایی کنند که در حال حاضر همین هنرجویان در اجراهای موزه هم مشارکت دارند.

ستاری ادامه می‌دهد: با شروع تابستان کلاس‌های جامعی برای استعدادیابی در این زمینه و سپس آموزش مهارت‌های این هنر ارزشمند که متاسفانه در حال فراموشی است، برپا خواهیم کرد.

۲۳۰ اجرای خیمه‌شب‌بازی با صد هزار مخاطب در دو ماه

«میرزا حسینعلی نوری» ملقب به بهاءالله که از وزیرزادگان ایران در دوره قاجار بود در «لوح رئیس» که خطاب به سلطان عبدالعزیز عثمانی نوشته شده گزارش کاملی از نمایش «سلطان سلیم» که خیمه‌شب‌بازی بوده، ارائه کرده و می‌گوید: «خیمه‌شب‌بازان ابتدا در وسط صحن حیاط خیمه‌ای برپا کردند و بعد از مدتی نمایش شاه سلیم را به اجرا درآوردند. عروسک‌های بسیاری در این بازی شرکت داشتند از قبیل وزیران، امیران، شاهزادگان، خادمان و حتا میرغضب‌ها و خطاکاران نیز بودند. این نمایش قریب به یک ساعت و نیم طول کشید و بسیار شیرین بود و مرا در حیرت فرو برد. بعد از آن پایان بازی اعلام آمد و خیمه را برچیدند. بعد از بیست دقیقه شخصی از کنار من گذشت با صندوقی در زیر بغل. از او پرسیدم این جعبه چیست؟ او پاسخ داد تمام آن عروسک‌ها؛ شاه و وزیر و دزد و جلاد و مردمان و آن‌همه جلال و جبروت و قدرت و اقتدار که دیدید، اکنون در این صندوق است.»

یکی از جذاب‌ترین بخش‌های این خانه موزه هم کافه و تماشاخانه ثابت آن است؛ طبقه پایین ساختمان موزه و حیاط آن کافه‌ای است که در واقع تماشاخانه دائمی و ثابت موزه برای اجرای خیمه‌شب‌بازی محسوب می‌شود و از ۲۵ اسفند که موزه به طور رسمی فعالیتش را شروع کرده تا امروز، به صورت رایگان در آن اجراهایی زنده برای تماشاگران برپاست.

ستاری درباره این اجراها می‌گوید: «در طول دو ماه ابتدایی شروع فعالیت این مجموعه، گروه‌های اجرایی ۲۳۰ اجرای خیمه‌شب‌بازی داشتند که در طول این اجراها بیش از صد هزار نفر به تماشای آن نشستند. بسیاری از این اجراها در اماکنی رخ داده که حتی تصوری از اجرای زنده نمایش در ذهن مخاطب نبوده است؛ مانند روستاهای محروم سیستان و بلوچستان. این آمار به غیر از آن تعدادی است که مستقیما از خود موزه دیدن کرده‌اند؛ معتقدم کمتر موزه‌ای در ایران وجود دارد که مخاطبانی در این تعداد و در این زمان اندک داشته باشد.»

تماشاخانه سیار در سیستان و بلوچستان

تماشاخانه سیار خیمه‌شب‌بازها

تماشاخانه سیاری هم توسط خانه موزه خیمه‌شب‌بازی و خانه فرهنگ و هنر مانا با همکاری سازمان منطقه آزاد چابهار در فروردین سال ۹۸ به راه افتاد که نخستین تماشاخانه سیار ویژه اجرای خیمه‌شب‌بازی ایران به شمار می‌آمد؛ این تماشاخانه به استان سیستان و بلوچستان رفت و در سطح روستاها و مدارس اجرا کرد. به گفته ستاری، هم‌اکنون دومین تماشاخانه سیار در سطح شهر تهران هم در حال تدارک و آماده‌سازی است که به زودی فعالیتش را شروع می‌کند.

اسکندری هم از اجرای اولین تماشاخانه خیمه‌شب‌بازی ایران در روستاهای چابهار به‌عنوان یک تجربه شیرین یاد می‌کند.

از دیگر بخش‌های در دست اقدام این مجموعه، سایت دو زبانه‌ای برای خانه موزه و فروشگاه محصولات مرتبط است که در مرحله برنامه‌ریزی قرار دارد.

کارگاهی برای نونوار شدن قصه‌های خیمه‌شب‌بازی

بیشتر عروسک‌های خیمه‌شب‌بازی دارای شخصیت بودند، مثل «مبارک» که سال‌های سال نقش اصلی خیمه‌شب‌بازی را داشت. «مبارک» در واقع برده‌ای سیاه‌پوست و از زنگبار به جنوب ایران آورده شده بود و دارای شخصیتی شوخ‌طبع و جسور بوده که مسائل سیاسی و اجتماعی را با گفتاری طنز‌آمیز و جمله‌هایی نیش‌دار بیان می‌کرد و شخصیت دوست داشتنی او باعث رونق خیمه‌شب‌بازی می‌شد. در کنار او، حسن کچل و پهلوان پنبه و ده‌ها شخصیت محبوب دیگر، پای ثابت این‌گونه نمایشی بوده و هستند و حالا در خانه موزه خیمه‌شب‌بازی قرار است رنگ و روی نوتری به خود بگیرند.

شورای سیاست‌گذاری خانه‌موزه خیمه‌شب‌بازی شامل ستاره اسکندری، سیاوش ستاری، رضا دبیرنژاد، وحید قاسمی و نازیلا نوری‌شاد است و صاحب‌امتیاز آن مشترکا ستاره اسکندری و شهرزاد مرهن هستند که هدف اصلی این موزه را گرد‌آوری و ثبت اسناد و یادگارها و همچنین تلاش برای کشف مهارت‌های اجرایی در حال فراموشی این هنر برای انتقال آنها به نسل‌های بعدی می‌خوانند.

سیاوش ستاری؛ رسیدن به روایتی منسجم از این‌گونه با ارزش نمایشی ایرانی را از دیگر اهداف این خانه موزه خوانده و می‌گوید: در نهایت با همکاری اساتید فن و دست‌اندرکاران هنر نمایشی، ایجاد کارگاهی برای به‌روزرسانی موضوعی این هنر، از آرزوهای ماست.

خانه موزه خیمه‌شب‌بازی ایران در خانه فرهنگ و هنر مانا در تهران، بلوار کشاورز، خیابان وصال شیرازی، کوچه شاهد، پلاک ۶ واقع شده است.

گزارش: سبا حیدرخانی