چه کسانی از اختلالات پایا و ساتنا نفع می برند؟

با ورود سامانه شتاب به بانکداری کشور در سال 1381، بانکداری الکترونیکی گام تازه ای برداشت و برای اولین بار سه بانک کشاورزی، توسعه صادرات و صادرات ایران توانستند بین خودپردازهای خود ارتباط برقرار کنند.

با تصویب و اجرای راهبرد نظام جامع پرداخت در سال 1383، بانک مرکزی توانست با مشارکت شبکه بانکی گام های بیشتری در راستای تعمیق پرداخت ها و نظام بانکداری الکترونیکی بردارد.
همان گونه که گفته شد، شبکه تبادل اطلاعات بانکی (شتاب) در سال 1381 آغاز به کار کرد و دو سامانه الکترونیکی تسویه ناخالص آنی (ساتنا) و پایاپای الکترونیکی (پایا) به ترتیب در سال های 1385 و 1388 آغاز به کار کردند.

اما باید گفت، کارکرد هر یک از سه مورد یادشده با یکدیگر متفاوت بوده و پرداخت های خرد اشخاص به یکدیگر با شتاب صورت می پذیرد، سامانه ساتنا پرداخت های کلان و تسویه بین بانکی را پوشش می دهد و سامانه پایا پرداخت های انبوه بین بانکی را انجام می دهد.

نحوه عملکرد پایا و ساتنا این گونه است که با انجام تراکنش با هر یک از این دو سامانه، در ابتدا بانک مبدأ به سیستم بانک مرکزی متصل می‌ شود. بانک مرکزی بعد از تأیید به بانک مقصد اطلاع ‌رسانی می‌کند و انتقال وجه انجام می ‌پذیرد. به این ترتیب، پایا و ساتنا به هم متصل ‌اند؛ اما پایا برای پرداخت ‌های مدت ‌دار مثل پرداخت حقوق کارمندها کاربردی تراست. تصویر زیر به خوبی مرزبندی بانک ها و همچنین ساتنا و پایا را نشان می دهد. اگر آقای احمدی به حساب آقای حسابی پول منتقل کند، عملیات به شکل زیر انجام می شود.اما تعهدات انجام کار این دو سامانه به چه صورت است؟ در سیستم ساتنا تسویه حساب و واریز به حساب مشتری تک تک و در زمان درخواست به بانک مرکزی و بانک مقصد ارسال می شود و سرعت به نسبت قابل قبولی دارد که هم اکنون بین 2 ثانیه تا 20 دقیقه در بانک های مختلف متفاوت است؛ اما در پایا ارسال به بانک در ساعت های مشخصی و به صورت دسته ای از بانک مبدأ به بانک مقصد صورت می گیرد؛ یکی 7.5 صبح یکی 9.5 صبح و یکی 11.5 صبح و واریز به حساب مقصد بسیار با تأخیر است و تا آخر وقت اداری روز مورد تقاضا در بعضی شرایط طول می کشد. چنانچه حواله صادره در «پایا» در روز تعطیل و یا خارج از ساعت کار بانک ها صادر شود، روز کاری بعد به حساب مقصد واریز خواهد شد.

حواله ساتنا برای مبالغ ۱۵۰ میلیون ریال و بالاتر مورد استفاده قرار می گیرد. انجام تراکنش های این سامانه در ساعات اداری برخط (آنلاین) انجام می ‌شود و برای استفاده از آن در مبالغ بالای ۵۰ میلیون ریال حتما باید بسته امضای الکترونیک وجود داشته باشد. اگر حواله ساتنا در ساعات اداری انجام شود، در همان روز، کار انتقال انجام می ‌شود؛ به عبارتی حسب اعلام بانک مرکزی ساعات کار سامانه ساتنا در تمامی بانک ‌ها در روزهای شنبه تا چهارشنبه از ساعت ۸ تا ۱۳ و پنجشنبه‌ ها از ساعت ۸ تا ۱۲ تعیین شده و اگر بعد از این ساعات انجام شود، به روز کاری بعد موکول می شود.

در ضمن اگر به هر دلیل ـ مسدودی حساب مقصد، اشتباه در درج مشخصات مقصد و نظایر آن ـ امکان واریز وجه به حساب ذینفع ذکر شده در متن دستور پرداخت وجود نداشته ‌باشد،‌ بانک وجه مورد انتقال را با کسر کارمزد برگشت وجه حداکثر تا پایان روز کاری بعد به حساب دستور دهنده برمی‌گرداند. به همین دلیل، برای مبالغ بالاتر از ۱۵۰ میلیون ریال حواله ساتنا پیشنهاد می‌شود، چون از بستر سریع تری نسبت به پایا برخوردار است.

بنابراین همان گونه که دیده می شود و با توجه به قوانین مربوط به این دو سامانه، اگر تراکنش در ساعات اداری انجام شود، نهایتاً در پایان وقت اداری همان روز باید پول به حساب طرف مقابل واریز شود و اگر این تراکنش در ساعات غیراداری انجام شود، در صورت تعطیل نبودن روز بعد، این پول در ساعات اداری روز بعد به حساب طرف مقابل واریز می شود و در صورت تعطیل بودن، روز بعد این پول در اولین روز کاری آینده به حساب طرف مقابل واریز خواهد شد.

نکته مهم در این بین اینکه بنا بر مستندات تابناک اقتصادی، گاه دیده شده بعد از انجام تراکنش با استفاده از این سامانه ها پول از حساب خارج شده و حتی بعد از گذشت چند روز اداری به حساب طرف مقابل واریز نشده است. نکته جالب تر اینکه فرد واریز کننده نیز دیگر امکان دسترسی به پول واریز شده را نداشته و به نوعی می توان گفت پول در حساب طرف واریز کننده فریز می شود! حتی برخی مواقع نیز دیده شده که بعد از انجام تراکنش در ساعات اداری پول از حساب طرف خارج شده و پیام انجام عملیات برای فرد واریزکننده صادر می شود و پول دو روز اداری بعدی به حساب طرف واریز می شود! یعنی عملاً پول واریز شده 24 ساعت در یک حسابی خوابانده می شود! اگر همین قضیه را به کل کشور تعمیم دهیم، ملاحظه می شود که پول کلانی از حساب کسانی که با استفاده از این دو سامانه اقدام به انجام تراکنش کرده اند، خارج شده اما به حساب طرف مقابل خوابانده نمی شود و این سؤال مطرح می شود که این پول ها به کجا می روند و ذینفعان این قضیه چه کسانی هستند؟

به نظر می رسد، پاسخی که می توان به این پرسش داد این است که بانک ها از اختلالات این سامانه ها استفاده کرده و این پول ها را در حساب های خود نگه می دارند و با توجه به اینکه در پایان هر روز باید پولی را به حساب بانک مرکزی واریز کنند، کمبود نقدینگی این واریزی را از همین محل تأمین می کنند. بانک ها در حالی چنین کاری می کنند که کارمزدی برای آن در نظر نمی گیرند و عملا رایگان در حال استفاده از پول های کاربران سامانه پایا و ساتنا هستند.

در این زمینه، برای شفافیت بیشتر و مشخص شدن موضوع، باید بانک مرکزی به عنوان مسئول ناظر این سامانه ها، در این قضیه ورود پیدا کند و موضوع را شفاف سازی نماید که بلاخره این پولی که از حساب کاربران سامانه های پایا و ساتنا خارج و چند روز بعد به حساب طرف مقابل واریز می شود طی این مدت در کدام حساب قرار می گیرد و چه کسانی از این وضعیت سود می بردند؟