۴۰ حدیث از امام محمد باقر (ع)

امام محمد باقر (ع) ملقب به باقرالعلوم به معنی شکافنده علوم بود. از این امام بزرگوار احادیث فراوانی در زمینههای مختلف روایت شده است. طبق سنت چهل حدیث امام محمد باقر (ع) برای شما گرداوری شده است.

ستاره| سرویس مذهبی – عدد چهل در زمینه احادیث عدد ویژهای است. همین مسئله باعث میشود تا مجموعه احادیثی که در یک مطلب گردآوری میشود حول همین عدد باشد. برای همین مجموعه ۴۰ حدیث امام محمد باقر (ع) را برای شما گردآوری کردهایم تا به عنوان یادگاری از ما داشته باشید.
مجموعه احادیث امام محمد باقر (ع)
حدیث ۱
مَن أرادَ أن لایَضُرَّهُ طَعامٌ... وَلْیُجِدِ المَضغَ.
هرکه میخواهد غذا به او زیان نرساند... باید غذا را خوب بجود.
مَن أرادَ أن لایَضُرَّهُ طَعامٌ... وَلْیُجِدِ المَضغَ.
هرکه میخواهد غذا به او زیان نرساند... باید غذا را خوب بجود.
(بحارالانوار، ج. ۲۴، ص. ۴۳۱)
«««***»»»
حدیث ۲
إذا خَرَجنا مِنَ الحَمّامِ خَرَجنا مُتَعَمِّمِینَ شِتاءً کانَ أو صَیفا... هُوَ أمانٌ مِنَ الصُّداعِ.
وقتی از حمام خارج میشویم _ چه در زمستان و چه در تابستان _ سر خود را میپوشانیم؛ این کار برای جلوگیری از سردرد است.
إذا خَرَجنا مِنَ الحَمّامِ خَرَجنا مُتَعَمِّمِینَ شِتاءً کانَ أو صَیفا... هُوَ أمانٌ مِنَ الصُّداعِ.
وقتی از حمام خارج میشویم _ چه در زمستان و چه در تابستان _ سر خود را میپوشانیم؛ این کار برای جلوگیری از سردرد است.
(مکارم الأخلاق، ص. ۵۵)
«««***»»»
حدیث ۳
لَو اُتِیتُ بِشابٍّ مِن شَبابِ الشِّیعَهِ لا یَتَفَقَّهُ [فِی الدِّینِ]لأَدَّبتُهُ.
اگر جوان شیعهای را نزد من بیاورند که علم [دین]نمیآموزد، او را تأدیب میکنم.
لَو اُتِیتُ بِشابٍّ مِن شَبابِ الشِّیعَهِ لا یَتَفَقَّهُ [فِی الدِّینِ]لأَدَّبتُهُ.
اگر جوان شیعهای را نزد من بیاورند که علم [دین]نمیآموزد، او را تأدیب میکنم.
(المحاسن، ج. ۱، ص. ۳۵۷)
«««***»»»
حدیث ۴
زَکاهُ العِلمِ أن تُعَلِّمَهُ عِبادَاللّهِ.
زکات دانش، آموختن آن به بندگان خداست.
زَکاهُ العِلمِ أن تُعَلِّمَهُ عِبادَاللّهِ.
زکات دانش، آموختن آن به بندگان خداست.
(الکافی، ج. ۱، ص. ۴۱)
«««***»»»
حدیث ۵
أیُّما قَومٍ أحیَوا شَیئا مِنَ الأرضِ و عَمَروُها فَهُم أحَقُّ بِها.
هر گروهی که قطعه زمینی را احیا کنند، همانان به [مالکیت]آن سزاوارترند.
أیُّما قَومٍ أحیَوا شَیئا مِنَ الأرضِ و عَمَروُها فَهُم أحَقُّ بِها.
هر گروهی که قطعه زمینی را احیا کنند، همانان به [مالکیت]آن سزاوارترند.
(الکافی، ج. ۵، ص. ۲۷۹)
«««***»»»
حدیث ۶
إنَّ جَمیِعَ دَوابِّ الأرضِ لَتُصَلِّی عَلی طالِبِ العِلمِ حَتَّی الحِیتانِ فی البَحرِ.
همه جنبندگان زمین، حتی ماهیان دریا، بر جوینده دانش درود میفرستند.
إنَّ جَمیِعَ دَوابِّ الأرضِ لَتُصَلِّی عَلی طالِبِ العِلمِ حَتَّی الحِیتانِ فی البَحرِ.
همه جنبندگان زمین، حتی ماهیان دریا، بر جوینده دانش درود میفرستند.
(بصائر الدّرجات، ج. ۴، ص. ۲۴)
«««***»»»
حدیث ۷
إنَّ رَسولَ اللّه ِ. سابَقَ بَینَ الخَیلِ و أعطَی السَّوابِقَ مِن عندِهِ.
رسول خدا مسابقه اسب دوانی ترتیب داد و جوایز را از مال خویش پرداخت.
إنَّ رَسولَ اللّه ِ. سابَقَ بَینَ الخَیلِ و أعطَی السَّوابِقَ مِن عندِهِ.
رسول خدا مسابقه اسب دوانی ترتیب داد و جوایز را از مال خویش پرداخت.
(وسائل الشیعه، ج. ۱۹، ص. ۲۲۵)
«««***»»»
حدیث ۸
الکَمالُ کُلُّ الکَمالِ التَّفقُّهُ فِی الدِّینِ و الصَّبرُ عَلَی النّائِبَهِ و تَقدیرُ المَعیشَهِ.
همه کمال در شناخت عمیق دین و شکیبایی در پیشامدهای ناگوار و اندازه نگاه داشتن در زندگی است.
الکَمالُ کُلُّ الکَمالِ التَّفقُّهُ فِی الدِّینِ و الصَّبرُ عَلَی النّائِبَهِ و تَقدیرُ المَعیشَهِ.
همه کمال در شناخت عمیق دین و شکیبایی در پیشامدهای ناگوار و اندازه نگاه داشتن در زندگی است.
(تحف العقول، ص. ۲۱۳)
«««***»»»
حدیث ۹
إیّاکَ و التَّفریطَ عِندَ إمکانِ الفُرصَهِ فَإنَّهُ مَیَدانٌ یَجری لأِهلِهِ الخُسرانُ.
مبادا فرصتهای به دست آمده را از دست بدهی که در این میدان آن که وقت را ضایع کند، زیان میبیند.
إیّاکَ و التَّفریطَ عِندَ إمکانِ الفُرصَهِ فَإنَّهُ مَیَدانٌ یَجری لأِهلِهِ الخُسرانُ.
مبادا فرصتهای به دست آمده را از دست بدهی که در این میدان آن که وقت را ضایع کند، زیان میبیند.
(تحف العقول، ص. ۲۸۶)
«««***»»»
حدیث ۱۰
تَذاکُرُ العِلمِ دِراسَهٌ و الدِّراسَهُ صَلاهٌ حَسَنَهٌ.
گفت و گوی علمی درس است و درس نمازی نیکو است.
تَذاکُرُ العِلمِ دِراسَهٌ و الدِّراسَهُ صَلاهٌ حَسَنَهٌ.
گفت و گوی علمی درس است و درس نمازی نیکو است.
(الکافی، ج. ۱، ص. ۴۱)
«««***»»»
حدیث ۱۱
خَیرُ الأعمالِ الحَرثُ.
بهترین کارها کشاورزی است.
خَیرُ الأعمالِ الحَرثُ.
بهترین کارها کشاورزی است.
(میزان الحکمه، ح. ۷۵۴۵)
«««***»»»
حدیث ۱۲
سارِعُوا فی طَلَبِ العِلمِ.
در جست وجوی دانش شتاب کنید.
سارِعُوا فی طَلَبِ العِلمِ.
در جست وجوی دانش شتاب کنید.
(المحاسن، ج. ۱، ص. ۳۵۶)
«««***»»»
حدیث ۱۳
لَو یَعلَمُ النّاسُ ما فی زِیارَهِ قَبرِ الحُسَینِ مِنَ الفَضلِ لَماتُوا شَوقا.
اگر مردم میدانستند در زیارت مزار امام حسین (ع) چه فضیلتی است از شوق آن میمردند.
لَو یَعلَمُ النّاسُ ما فی زِیارَهِ قَبرِ الحُسَینِ مِنَ الفَضلِ لَماتُوا شَوقا.
اگر مردم میدانستند در زیارت مزار امام حسین (ع) چه فضیلتی است از شوق آن میمردند.
(المحاسن، ص. ۱۸)
«««***»»»
حدیث ۱۴
کانَ أثَرُ السُّجُودِ فِی جَمیعِ مَواضِعِ سُجُودِهِ فَسُمِّیَ السَجّادُ لِذلِکَ.
(امام سجاد (ع)) اثر سجده در تمام مواضع هفت گانه سجده او نمایان بود؛ از این جهت «سجاد» نامیده شد.
کانَ أثَرُ السُّجُودِ فِی جَمیعِ مَواضِعِ سُجُودِهِ فَسُمِّیَ السَجّادُ لِذلِکَ.
(امام سجاد (ع)) اثر سجده در تمام مواضع هفت گانه سجده او نمایان بود؛ از این جهت «سجاد» نامیده شد.
(بحار الأنوار، ج. ۴۶، ص. ۶)
«««***»»»
حدیث ۱۵
کانَ یُصَلّی صَلاهَ مُوَدِّعٍ یَری أنَّهُ لایُصَلِّی بَعدَها أبَدَا.
امام سجاد (ع) مانند کسی که آخرین نماز خود را به جای میآورد، نماز میگزارد. او چنین میدید که پس از آن هیچ گاه نماز نمیگزارد.
کانَ یُصَلّی صَلاهَ مُوَدِّعٍ یَری أنَّهُ لایُصَلِّی بَعدَها أبَدَا.
امام سجاد (ع) مانند کسی که آخرین نماز خود را به جای میآورد، نماز میگزارد. او چنین میدید که پس از آن هیچ گاه نماز نمیگزارد.
(بحار الأنوار، ج. ۴۶، ص. ۷۹)
«««***»»»
حدیث ۱۶
وَاللّهِ یا جابِرُ! لَقَد أعطانی اللّه ُ. عِلمَ ما کانَ و ما هُوَ کائِنٌ إلی یَومِ القِیامَهِ.ای جابر! به خدا سوگند، خداوند علم گذشته و آینده تا روز قیامت را به من عطا کرده است.
وَاللّهِ یا جابِرُ! لَقَد أعطانی اللّه ُ. عِلمَ ما کانَ و ما هُوَ کائِنٌ إلی یَومِ القِیامَهِ.ای جابر! به خدا سوگند، خداوند علم گذشته و آینده تا روز قیامت را به من عطا کرده است.
(بحار الأنوار، ص. ۲۹۶)
«««***»»»
حدیث ۱۷
تَبَسُّمُ الرَّجُلِ فی وَجهِ أخیهِ المُؤمِنِ حَسَنَهٌ.
لبخند آدمی به روی برادر دینی اش حسنه است.
تَبَسُّمُ الرَّجُلِ فی وَجهِ أخیهِ المُؤمِنِ حَسَنَهٌ.
لبخند آدمی به روی برادر دینی اش حسنه است.
(بحار الأنوار، ج. ۷۴، ص. ۲۸۸)
«««***»»»
حدیث ۱۸
خُذُوا الکَلِمَهَ الطَّیِّبَهَ مِمَّن قالَها و إن لَم یَعمَل بِها.
سخن نیک را از گوینده آن برگیرید، اگر چه به آن عمل نکند.
خُذُوا الکَلِمَهَ الطَّیِّبَهَ مِمَّن قالَها و إن لَم یَعمَل بِها.
سخن نیک را از گوینده آن برگیرید، اگر چه به آن عمل نکند.
(تحف العقول، ص. ۲۹۱)
«««***»»»
حدیث ۱۹
مَن تَوَکَّلَ عَلَی اللّه ِ. لایُغلَبُ و مَنِ اعتَصَمَ بِاللّه ِ. لایُهزَمُ.
آن که به خدا توکل کند، مغلوب نشود و آن که به خدا توسل جوید، شکست نخورد.
مَن تَوَکَّلَ عَلَی اللّه ِ. لایُغلَبُ و مَنِ اعتَصَمَ بِاللّه ِ. لایُهزَمُ.
آن که به خدا توکل کند، مغلوب نشود و آن که به خدا توسل جوید، شکست نخورد.
(جامع الأخبار، ص. ۳۲۲)
«««***»»»
حدیث ۲۰
ما ضُرِبَ عَبدٌ بِعُقُوبَهٍ أعظَمَ مِن قَسوَهِ القَلبِ.
هیچ بندهای به کیفری بزرگتر از سخت دلی کیفر نشد.
ما ضُرِبَ عَبدٌ بِعُقُوبَهٍ أعظَمَ مِن قَسوَهِ القَلبِ.
هیچ بندهای به کیفری بزرگتر از سخت دلی کیفر نشد.
(تحف العقول، ص. ۲۹۶)
«««***»»»
حدیث ۲۱
عَلَیکُم بِالصَّدَقَهِ فَبَکِّرُوا بِالصَّدَقَهِ فَإنَّها تُسَوِّدُ وَجهَ إبلیسَ.
بر شما باد به صدقه دادن! صبح زود صدقه بدهید که روی ابلیس را سیاه میکند.
عَلَیکُم بِالصَّدَقَهِ فَبَکِّرُوا بِالصَّدَقَهِ فَإنَّها تُسَوِّدُ وَجهَ إبلیسَ.
بر شما باد به صدقه دادن! صبح زود صدقه بدهید که روی ابلیس را سیاه میکند.
(تحف العقول، ص. ۲۹۸)
«««***»»»
حدیث ۲۲
ما مِن نَکبَهٍ تُصِیبُ العَبدَ إلاّ بِذَنبٍ.
هیچ گرفتاریای به بنده نمیرسد مگر به سبب گناه.
ما مِن نَکبَهٍ تُصِیبُ العَبدَ إلاّ بِذَنبٍ.
هیچ گرفتاریای به بنده نمیرسد مگر به سبب گناه.
(الکافی، ج. ۲، ص. ۲۶۹)
«««***»»»
حدیث ۲۳
ما حَسَنَهُ الدُّنیا إلاّ صِلَهَ الإخوانِ و المَعارِفِ.
خوبیِ دنیا جز در پیوند با برادران و آشنایان نیست.
ما حَسَنَهُ الدُّنیا إلاّ صِلَهَ الإخوانِ و المَعارِفِ.
خوبیِ دنیا جز در پیوند با برادران و آشنایان نیست.
(بحار الأنوار، ج. ۴۶، ص. ۲۹۱)
«««***»»»
حدیث ۲۴
ما عُبِدَاللّه ُ. بِشَی ءٍ أفضَلَ مِن عِفَّهِ بَطنٍ و فَرجٍ.
خداوند با چیزی برتر از پاکی شکم و دامن، عبادت نشده است.
ما عُبِدَاللّه ُ. بِشَی ءٍ أفضَلَ مِن عِفَّهِ بَطنٍ و فَرجٍ.
خداوند با چیزی برتر از پاکی شکم و دامن، عبادت نشده است.
(الکافی، ج. ۲، ص. ۷۹)
«««***»»»
حدیث ۲۵
ایّاکَ و الکَسَلَ و الضَّجَرَ فَإنَّهُما مِفتاحُ کُلِّ شَرٍّ.
از تنبلی و بی حوصلگی بپرهیز که این دو کلید هر بدی اند.
ایّاکَ و الکَسَلَ و الضَّجَرَ فَإنَّهُما مِفتاحُ کُلِّ شَرٍّ.
از تنبلی و بی حوصلگی بپرهیز که این دو کلید هر بدی اند.
(تحف العقول، ص. ۲۹۵)
«««***»»»
حدیث ۲۶
قُولُوا لِلنّاسِ أحسَنَ ماتُحِبّونَ أن یُقالَ لَکُم.
با مردم نیکوتر از آنچه دوست دارید با شما سخن بگویند، سخن بگویید.
قُولُوا لِلنّاسِ أحسَنَ ماتُحِبّونَ أن یُقالَ لَکُم.
با مردم نیکوتر از آنچه دوست دارید با شما سخن بگویند، سخن بگویید.
(بحار الأنوار، ج. ۶۸، ص. ۱۵۲)
«««***»»»
حدیث ۲۷
إنَّ عَلِیَّ بنَ الحُسَینِ علیه السلام قاسَمَ اللّه َ مالَهُ مَرَّتَینِ.
امام علی بن حسین (ع) دارایی خود را دو بار در راه خدا تقسیم کرد.
إنَّ عَلِیَّ بنَ الحُسَینِ علیه السلام قاسَمَ اللّه َ مالَهُ مَرَّتَینِ.
امام علی بن حسین (ع) دارایی خود را دو بار در راه خدا تقسیم کرد.
(مناقب آل أبی طالب، ج. ۳، ص. ۲۹۴)
«««***»»»
حدیث ۲۸
إنَّ لِلقائِمِ غَیبَتَینِ یُقالُ لَهُ فی إحداهُما هَلَکَ ولایُدری فی أیِّ وادٍ سَلَکَ.
قائم را دو غیبت است: در یکی از آنها (از بس طولانی است) درباره اش گفته میشود: «او مُرد و معلوم نیست به کدام وادی رفته است!».
إنَّ لِلقائِمِ غَیبَتَینِ یُقالُ لَهُ فی إحداهُما هَلَکَ ولایُدری فی أیِّ وادٍ سَلَکَ.
قائم را دو غیبت است: در یکی از آنها (از بس طولانی است) درباره اش گفته میشود: «او مُرد و معلوم نیست به کدام وادی رفته است!».
(الغیبه، نعمانی، ص. ۱۷۳)
«««***»»»
حدیث ۲۹
یَظهَرُ فی ثَلاثِمِأهِ و ثَلاثَهَ عَشَرَ رَجُلاً... رُهبانٌ بِاللَّیلِ اُسدٌ بِالنَّهارِ.
[امام زمان]با همراهی ۳۱۳ مرد، که راهبان شب و شیران روز هستند ظهور میکند.
یَظهَرُ فی ثَلاثِمِأهِ و ثَلاثَهَ عَشَرَ رَجُلاً... رُهبانٌ بِاللَّیلِ اُسدٌ بِالنَّهارِ.
[امام زمان]با همراهی ۳۱۳ مرد، که راهبان شب و شیران روز هستند ظهور میکند.
(الفتن، ابن حمّاد، ج. ۱، ص. ۳۴۵)
«««***»»»
حدیث ۳۰
کَأنّی بِأصحابِ القائمِ و قَد أحاطُوا بِما بَینَ الخافِقَینِ فَلَیسَ مِن شَی ءٍ إلاّ و هُوَ مُطیعٌ لَهُم.
گویا یاران قائم را میبینم که بر شرق و غرب عالم مسلط شده اند و هیچ چیزی نیست مگر آن که از آنها فرمان میبرد.
کَأنّی بِأصحابِ القائمِ و قَد أحاطُوا بِما بَینَ الخافِقَینِ فَلَیسَ مِن شَی ءٍ إلاّ و هُوَ مُطیعٌ لَهُم.
گویا یاران قائم را میبینم که بر شرق و غرب عالم مسلط شده اند و هیچ چیزی نیست مگر آن که از آنها فرمان میبرد.
(کمال الدّین، ص. ۶۷۳)
«««***»»»
حدیث ۳۱
حدیث ۳۱
کانَ الحَسَنُ کَثیرَ الاِجتِهادِ فِی العِبادَهِ و التَّصَدُّقِ.
امام حسن (ع) در عبادت و صدقه دادن سخت کوش بود.
امام حسن (ع) در عبادت و صدقه دادن سخت کوش بود.
(نظم دررالسمطین، ص. ۱۹۶)
«««***»»»
حدیث ۳۲
إنَّ رَسولَ اللّه ِ. استَقبَلَ بَیتَ المَقدِسِ سَبعَهَ عَشَرَ شَهرا ثُمَّ صُرِفَ إلَی الکَعبَهِ.
رسول خدا بیت المقدس را ۱۷ ماه قبله قرار دادند و پس از آن به سمت کعبه برگشتند.
إنَّ رَسولَ اللّه ِ. استَقبَلَ بَیتَ المَقدِسِ سَبعَهَ عَشَرَ شَهرا ثُمَّ صُرِفَ إلَی الکَعبَهِ.
رسول خدا بیت المقدس را ۱۷ ماه قبله قرار دادند و پس از آن به سمت کعبه برگشتند.
(قرب الإسناد، ص. ۱۴۸)
«««***»»»
حدیث ۳۳
إنَّ حَدیثَنا یُحیِی القُلُوبَ.
سخن ما دلها را زنده میکند.
إنَّ حَدیثَنا یُحیِی القُلُوبَ.
سخن ما دلها را زنده میکند.
(بحار الأنوار، ج. ۲، ص. ۱۴۴)
«««***»»»
حدیث ۳۴
لَحَدیثٌ واحِدٌ تأخُذُهُ عَن صادِقٍ خَیرٌ لَکَ مِنَ الدُّنیا و ما فِیها.
یک حدیث که آن را از فردی راستگو فرا میگیری، برای تو بهتر است از دنیا و آنچه در آن است.
لَحَدیثٌ واحِدٌ تأخُذُهُ عَن صادِقٍ خَیرٌ لَکَ مِنَ الدُّنیا و ما فِیها.
یک حدیث که آن را از فردی راستگو فرا میگیری، برای تو بهتر است از دنیا و آنچه در آن است.
(الأمالی، مفید، ص. ۴۲)
«««***»»»
حدیث ۳۵
مَن لَم یَجعَل لَهُ مِن نَفسِهِ واعِظا فَإنَّ مَواعِظَ النّاسِ لَن تُغنِیَ عَنهُ شَیئا.
کسی که واعظی درونی نداشته باشد، موعظههای مردم سودی به او نمیرساند.
مَن لَم یَجعَل لَهُ مِن نَفسِهِ واعِظا فَإنَّ مَواعِظَ النّاسِ لَن تُغنِیَ عَنهُ شَیئا.
کسی که واعظی درونی نداشته باشد، موعظههای مردم سودی به او نمیرساند.
(تحف العقول، ص. ۲۹۴)
«««***»»»
حدیث ۳۶
ما شِیَعَتُنا إلاّ مَنِ اتَّقَی اللّه َ. و أطاعَهُ.
شیعه ما، تنها، کسی است که تقوا پیشه و مطیع خداوند باشد.
ما شِیَعَتُنا إلاّ مَنِ اتَّقَی اللّه َ. و أطاعَهُ.
شیعه ما، تنها، کسی است که تقوا پیشه و مطیع خداوند باشد.
(تحف العقول، ص. ۲۹۵)
«««***»»»
حدیث ۳۷
سُدَّ سَبیلَ العُجبِ بِمَعرِفَهِ النَّفسِ.
راه خودپسندی را با خودشناسی ببند.
سُدَّ سَبیلَ العُجبِ بِمَعرِفَهِ النَّفسِ.
راه خودپسندی را با خودشناسی ببند.
(تحف العقول، ص. ۲۸۶)
«««***»»»
حدیث ۳۸
إنَّ مِن رَوحِ اللّهِ ثَلاثَهً: التَّهَجُّدَ بِاللَّیلِ و إفطارَ الصّائمِ و لِقاءَ الإخوانِ.
سه چیز نشانه رحمت خدا است: عبادت شبانه، افطار دادن به روزه دار، دیدار با برادران.
إنَّ مِن رَوحِ اللّهِ ثَلاثَهً: التَّهَجُّدَ بِاللَّیلِ و إفطارَ الصّائمِ و لِقاءَ الإخوانِ.
سه چیز نشانه رحمت خدا است: عبادت شبانه، افطار دادن به روزه دار، دیدار با برادران.
(الأمالی، طوسی، ص. ۱۷۲)
«««***»»»
حدیث ۳۹
رَبِّ أَصلِح لِی جَماعَهَ إخوَتی و أخواتی و مُحِبِّیَّ، فَإنَّ صَلاحَهُم صَلاحِی.
خدایا! همه برادران و خواهرانم و دوستدارانم را اصلاح فرما، که صلاح ایشان صلاح من است.
رَبِّ أَصلِح لِی جَماعَهَ إخوَتی و أخواتی و مُحِبِّیَّ، فَإنَّ صَلاحَهُم صَلاحِی.
خدایا! همه برادران و خواهرانم و دوستدارانم را اصلاح فرما، که صلاح ایشان صلاح من است.
(قرب الإسناد، ص. ۱۸)
«««***»»»
حدیث ۴۰
تَزَیَّنْ لِلّهِ بِالصِّدقِ فِی الأعمالِ.
با راست کرداری، خود را برای خداوند بیارای.
تَزَیَّنْ لِلّهِ بِالصِّدقِ فِی الأعمالِ.
با راست کرداری، خود را برای خداوند بیارای.
(بحار الأنوار، ج. ۷۸، ص. ۱۶۴)