گزارش شفقنا از پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی/ یعقوب نژاد: حوزه دستاوردهای ما را وارد بدنه پژوهشی خود کند

شفقنا-پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی، حاصل تجربه بیش از ۲۰ سال تلاش مستمر دفتر تبلیغات اسلامی در عرصه اطلاع رسانی دینی است؛ ایجاد پایگاه های بلاغ و شارح، تولید نرم افزارهای مختلف و تدوین اصطلاح نامه های علوم اسلامی از نخستین فعالیت های این مرکز به شمار می رود و بنا به ضرورت مدیریت اطلاعات و مدارک علمی اسلامی، تأسیس این پژوهشکده تخصصی را در ساختار پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی الزام آور ساخت.

تدوین اصطلاح نامه علوم اسلامی به عنوان برجسته ترین محصول این پژوهشکده برای اولین بار مورد پژوهش قرار گرفت و تأیید سازمان یونسکو را به دنبال داشت.

در همین زمینه، گفت وگویی با حجت الاسلام والمسلمین محمدهادی یعقوب نژاد رئیس پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی انجام داده ایم که تقدیم مخاطبان می شود:

حجت الاسلام والمسلمین محمدهادی یعقوب نژاد در گفت و گو با خبرنگار شفقنا اظهار داشت: پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی یکی از بخش های وابسته به پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بوده و دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم یک سازمان بزرگ فرهنگی است که یکی از این بخش ها، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی است.

او افزود: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی دارای ۱۲ پژوهشکده و مرکز وابسته بوده که یکی از آنها پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی است و این پژوهشکده از سال ۷۱ در حوزه علمیه آغاز به کار کرد.

رئیس پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی ضمن بیان تاریخچه ای از فعالیت های این پژوهشکده گفت: در سال ۷۱ و سال های قبل از آن کاری با عنوان نمایه سازی علوم اسلامی در قم آغاز شده بود که در این کار متن های کاغذی خوانده شده در هر پاراگراف موضوعی مطرح می شود و وقتی این موضوع را در قالب یک کلیدواژه نمایش دهیم، این عمل را نمایه سازی می گویند، به عبارت دیگر، نمایاندن محتوای اطلاعات در فرم کلیدواژه ها می باشد.

او تأکید کرد: مشکلی که در این نمایه سازی ها وجود داشت این بود که کلیدواژه هایی که انتخاب می شدند، پاره پاره و غیر منسجم بود، به طور مثال در کاری که درباره امام خمینی(ره) بود، هر کسی یک کلیدواژه متفاوت را به کار برده بود و این موضوع دسترسی ما را به موضوع مشکل می کرد.

یعقوب نژاد تصریح کرد: ما برای حل این مشکل به این نتیجه رسیدیم که در دنیا نرم افزاری مورد استفاده قرار می گیرد که کلیدواژه های نزدیک به هم را مشترک و منظم می کند، ساختارهای مربوط به هر علمی در این نرم افزار به شکل نظام نامه درآمده و یک شکل منسجم ایجاد می شود.

او ادامه داد: همین نیاز سبب شد تا ما به سمت کاری به نام “اصطلاح نامه علوم اسلامی” برویم که برای نخستین بار در میان مسلمانان انجام شده و تاکنون نیز در هیچ یک از کشورهای اسلامی این کار صورت نگرفته است.

* اصطلاح نامه های راویان حدیث و مصالح جدید کلامی در دست نشر است

معاون پژوهشی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تصریح کرد: پژوهشگران لبنانی در اصطلاح نامه های علوم عقلی آثار ما را ترجمه کردند، در ابتدا این مقوله در بین آن ها شناخته شده نبود و حتی ترجمه اصطلاح تزاروس برای آنها ناآشنا بود.

او اصطلاح نامه هایی که تاکنون تدوین شده را مورد توجه قرار داد و بیان کرد: در حال حاضر در تمام شاخه های علوم اسلامی و در ۱۰ رشته اصطلاح نامه ها تنظیم شده است؛ اصطلاح نامه های علوم قرآنی در یک جلد، فلسفه در دو جلد، اصطلاح نامه منطق در یک جلد، کلام اسلامی در دو جلد، اصول فقه در یک جلد، اخلاق اسلامی در یک جلد، علوم حدیث در یک جلد، معارف قرآن در یک جلد و اصطلاح نامه قرآن در هشت جلد عناوین اصطلاح نامه هایی است که تدوین شده است.

یعقوب نژاد عنوان کرد: اصطلاح نامه های راویان حدیث و مصالح جدید کلامی هم در دست نشر بوده و ویرایش برخی از اصطلاح نامه ها در حال انجام می باشد.

او ابراز کرد: روات مختلف متأسفانه نظم دهی نشده و ما به دنبال این هستیم که روات ثقه را مشخص کرده و دیگر روات را در دسته بندی های لازم قرار دهیم.

رئیس پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی مطرح کرد: در حال حاضر بیش از ۴۰۰ هزار کلیدواژه یا اصطلاح در ۱۰ رشته اصلی و برخی رشته های وابسته به علوم اسلامی تعیین تکلیف شده اند و وضعیت خانوادگی و مترادف اصطلاحات مشخص شده است.

او اضافه کرد: اصطلاح نامه ها در نمایه سازی، سازمان دهی اطلاعات و مدیریت دانش نقش به سزایی داشته و بعد از ایجاد این اصطلاح نامه ها، متن ها و منابع را با آن ها متصل می کنیم تا بتوانیم تولید علم کنیم، به عبارت دیگر، تدوین اصطلاح نامه مقدمه و زیرساخت تولید علم است.

یعقوب نژاد یادآور شد: در سال ۷۹ اصطلاح نامه های تولید شده ما مورد تأیید یونسکو قرار گرفته و خوشبختانه اصطلاح نامه های پژوهشکده ما نسبت به سایر اصطلاح نامه ها از نظر علمی قوی تر بوده و می توان آن را در شمار نخستین آثار در این زمینه قرار داد.

او با اشاره به ضرورت های تدوین اصطلاح نامه ها گفت: ما دیدیم که در زمینه واژه شناسی در حوزه علوم اسلام کار خاصی صورت نگرفته است، به طور مثال، ما وقتی از ربای قرضی سخن می گوییم، طرف مقابل مفهوم این واژه را متوجه نمی شود و ما باید آن را به صورت روشن توضیح دهیم؛ ما ۴۰۰۰ هزار اصطلاحی که داریم را باید توضیح دهیم که منظورمان از آن چیست؛ با توجه به این خلأ نوشتن فرهنگنامه ها بر اساس اصطلاحات علوم اسلامی را آغاز کردیم.

* فرهنگنامه اصول فقه به چاپ پنجم رسید

رئیس پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به خبرنگار شفقنا گفت: اولین کار در بخش فرهنگ نامه ها، تدوین فرهنگ نامه اصول فقه بود که ۶۰۰۰ مدخل در این فرهنگ نامه آورده شده که ۳۰۰۰ مدخل اصلی و ۳۰۰۰ مدخل ارجاعی می باشد؛ این کتاب در مقایسه با کتب دیگر گران بوده و به دلیل مرجع بودن و استفاده مراکز متعدد علمی از آن بدون هیچ گونه اضافه کردن مطلبی به چاپ پنجم رسیده است؛ برد این کتاب بالا بوده و در فضای مجازی نیز به صورت رایگان در دسترس کاربران قرار گرفته است.

او اظهار داشت: کسانی که فکر می کنند نشر الکترونیک باعث به فروش نرفتن کتاب می شود این خطاست، چرا که با نشر الکترونیک کارها مشهور می شوند و افراد برای خرید نسخه فیزیکی کتاب تمایل پیدا می کنند؛ زیرا هرگز کار الکترونیکی جای کاغذ را نمی گیرد.

یعقوب نژاد ادامه داد: بزرگترین کار در بخش فرهنگ نامه ها توسط یک فرد غیر ایرانی انجام شده که ۱۵۰۰۰ مدخل دارد.

او یادآور شد: یکی از مشکلات دائره المعارف ها بلندنویسی است، اما در فرهنگ نامه فقه ما این موضوع وجود ندارد و از همان اول بنای ما بر این بود که ۶۰ هزار مدخل در یک جلد و به صورت جامع و خلاصه آورده شود.

رئیس پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بیان کرد: فرهنگ نامه منطق نیز حدود ۵۰ هزار مدخل دارد که حدود ۳۰۰۰۰ مدخل اصلی و ۲۰۰۰۰ مدخل ارجاعی است.

او مطرح کرد: کار دیگری که ما انجام داده ایم این است که اصول و قواعد نوشتن اصطلاح نامه ها را به موسسات آموزش می دهیم؛ در ابتدا در این زمینه به فارسی هیچ کاری انجام نشده بود و حوزه علمیه قم اولین نهاد علمی است که در باب اصطلاح نامه ها در ایران ورود کرده و این اصطلاح نامه ها اصلی است، چرا که قبل از آن انجام نشده بود.

* نمایه سازی آثار رهبر انقلاب با مشورت پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی

یعقوب نژاد درباره سختی های موجود در ابتدای این مسیر اینگونه ابراز کرد: در آغاز تدوین اصطلاح نامه ها اصول کار مشخص نبود، در ابتدا حدود دو سال اصطلاح نامه های اطلاع رسانی و فنی مهندسی یونسکو را ترجمه کردیم و خوشبختانه اساتیدی را در دانشگاه پیدا کردیم که تحصیل کرده های خارج و با اساتید بنام در ارتباط بودند، برای پیدا کردن اصول و مبانی کار جزوه قریب به ۷۰ صفحه ای آماده شد و پس از مدتی همین کتاب ارتقا پیدا کرد و با عنوان “درآمدی بر مبانی اصطلاح نامه های علوم اسلامی” به چاپ رسید و حدود پنج سال بعد به عربی ترجمه شد.

او عنوان کرد: در حال حاضر در همه اصطلاح نامه هایی که در کشور تدوین می شود، از ما مشورت گرفته می شود، به طور مثال صنایع دفاع در حوزه دفاعی اصطلاح نامه را تدوین می کند که نظارت فنی آن بر عهده ما است، همچنین نمایه سازی آثار رهبر انقلاب نیز از نمونه های مذکور است.

رئیس پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تصریح کرد: کار دیگر ما علاوه بر تدوین اصطلاح نامه ها و فرهنگ نامه ها، این است که پس از استخراج اصطلاحات و مشخص کردن مترادف های آن ها، ارتباط دادن اصطلاحات با منابع و فایل ها و متن های مختلف انجام گیرد که به آن نمایه سازی و INDEX می گویند.

او با تأکید بر لزوم کاهش موازی کاری ها، تصریح کرد: ما در اصول فقه حدود ۲۰۰ منبع را به اصطلاح نامه لینک کرده ایم و باید تمام مؤسساتی که در اصول فقه کار می کنند، از این منبع استفاده کنند؛ باید نمایه سازی در جامعه علمی فرهنگ سازی شود و وقتی که یک مؤسسه ای با هزینه فراوان این کار را انجام می دهد، دیگر مؤسسات نباید کار موازی انجام دهند، بلکه از این دستاوردها استفاده کرده و اطلاعات خود را سازماندهی نمایند.

یعقوب نژاد تاکید کرد: اطلاعاتی که در سیستم ها جمع می شود، اگر سازماندهی نشود بی نظمی ایجاد می شود؛ ما در علوم اسلامی در این بخش عقب هستیم و بسیاری از مؤسسات حوزوی در سیستم های رایانه ای بیشتر به دنبال جمع کردن اطلاعات بودند و نیامدند پایه را بسازند.

او اضافه کرد: مجموعه ما آمادگی دارد که با هر مجموعه علمی همکاری کرده و داشته های خود را در اختیار دیگران قرار دهد؛ متأسفانه ما در خارج از مرزها حضور نداریم و این به دلیل تکیه ما به زبان فارسی صرف بوده و آثار ترجمه ای ما بسیار کم است؛ بسیاری از دستاوردها را که ما در مراکز علمی دیگر کشورها بیان می کنیم، دانشمندان آن ها تعجب می کنند که چطور در قم این کارها صورت گرفته و ما بی خبریم و این بی خبری آن ها به دلیل ضعف ما در اطلاع رسانی است.

* حوزه دستاوردهای ما را وارد بدنه امور پژوهشی خود کند

معاون پژوهشی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بیان کرد: تمام اصطلاح نامه های ما به عربی نیز ترجمه شده، اما مشکلی که وجود داشته برخی از این کشورها مانند لبنان ترجمه ما را نپسندیدند و بیان کردند که این ترجمه معاصر نیست؛ در حال حاضر ترجمه علوم عقلی مانند فلسفه و کلام در دست ترجمه عربی است، چرا که این نوع علوم در کشورهای دیگر بیشتر شناخته شده است.

او با اشاره به مشکل موجود در زمینه ترجمه آثار به زبان انگلیسی افزود: درباره زبان انگلیسی مشکل بزرگی که وجود دارد این است که پیدا کردن اصطلاح مترادف عبارات برای فهم فرد خارجی دشواری هایی دارد، ما در اصطلاح نامه فلسفه این کار را کردیم و با همکاری بخشی از طلاب جامعه المصطفی این کار صورت گرفت، اما همانطور که بیان شد، عبارات در لغت ترجمه شد نه در اصطلاح. برای ترجمه در اصطلاح لازم است مترجم نظام معرفتی آن کشور را بداند و با توجه به این نظام معرفتی دست به ترجمه بزند که متاسفانه در این زمینه ما مشکلاتی را داریم.

یعقوب نژاد گفت: برای مشخص شدن موضوع، حکومتی که در اصول فقه مطرح است با کلمه government متفاوت بوده و به طور مثال بیان می شود که حکم دوم بر حکم اول حکومت دارد، چنانچه می بینیم حکومت در اینجا با معنای سیاسی آن متفاوت است.

او تصریح کرد: مهم ترین کمکی که حوزه علمیه می تواند به ما بکند این است که این دستاوردهای ما را وارد بدنه امور پژوهشی خود بکند؛ به عبارت دیگر، با هم افزایی، کارهای همدیگر را پذیرفته و موازی کاری نکنیم.

رئیس پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی عنوان کرد: ما باید کارجمعی را یاد بگیریم و اگر کسی کاری را در یک زمینه مشخص انجام داده، طرف های دیگر هم با هم افزایی، ایرادات آن را برطرف کرده و از همان کار استفاده کنند.

او تصریح کرد: کار ما در مسابقات ژنو به عنوان پنج کار مطرح در دنیا از نظر نخبگانی رتبه آورد؛ وقتی یک چنین کاری در مجموعه حوزوی انجام شده، باید حوزه آن را چکش کاری و سپس مورد استفاده قرار دهد؛ در دنیا هم مرسوم است که کارهای گذشته را تقویت و از همان کار استفاده می کنند، نه اینکه مانند ما به دنبال حرف های جدید باشند.

* اصطلاح نامه های حقوق، هنر اسلامی و ادیان در دست تدوین است

یعقوب نژاد همراهی حوزه با این کارها را ضروری دانست و اظهار داشت: حوزه علمیه در زمان مدیریت آیت الله حسینی بوشهری به کارهای ما عنایت ویژه ای داشت، اخیرا نیز آیت الله اعرافی نیز تاکید کردند که ما آمادگی هر گونه همکاری هستیم.

او تاکید کرد: تاسیس پایگاه مدیریت اطلاعات علوم اسلامی در محیط وب یکی از کارهای مهمی است که ما انجام داده ایم و همه اطلاعاتی که ما درباره آن ها سخن گفتیم در محیط وب قرار دارد و کاربران می توانند از راه دور در تدوین اصطلاح نامه ها، فرهنگ نامه ها و ایندکس ها مشارکت کنند.

رئیس پژوهشکده مدیریت اطلاعات و مدارک اسلامی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی کارهای در حال انجام را مورد توجه قرار داد و افزود: تدوین اصطلاح نامه های هنر اسلامی، ادیان و حقوق جزو کارهایی است که اکنون در دست انجام می باشد.