یادی از پیشگامان موسیقی ایران از «وزیری» تا «دهلوی»+صوت

بسیاری از کارشناسان و موسیقی‌دانان سال 1303 هجری شمسی را سرآغاز تحول موسیقی ایرانی می‌دانند. هنرمندان ایرانی از این مقطع به بعد برای ارتقای سطح کیفی موسیقی ایرانی دست به خلاقیت و نوآوری زدند. علینقی وزیری، روح‌الله خالقی، پرویز محمود، حسین ناصحی و حسین دهلوی برخی از این هنرمندان هستند که تاثیرات مهمی بر موسیقی ایرانی گذاشتند، اما دلایل ماندگاری نام آنها در تاریخ موسیقی ایران چیست؟

به گزارش خبرنگار ایلنا، بنا به دلایل بسیار می‌توان سال 1303 هجری شمسی را سر آغاز تحول موسیقی ایران دانست. در این سال بود که علینقی وزیری مدرسه عالی موسیقی را تاسیس کرد و نخستین کنسرت خود را در همین مدرسه برگزار کرد. روح الله خالقی که خود یکی از پیشگامان تحول موسیقی ایرانی است در جلد دوم کتاب «سرگذشت موسیقی ایران» در این‌باره و از زبان علینقی وزیری در کنسرتش نوشته است: «قطعاتی که هم‌اکنون نواخته می‌شود به سبک جدیدی است که برای پیشرفت و توسعه موسیقی وطنی در نظر گرفته‌ام.»

پس از سال 1303 که حال 95 سال از آن می‌گذرد، هنرمندان بسیاری با هدف نوآوری و ادامه آن روند تحول به فعالیت در عرصه موسیقی پرداختند و آثار ماندگاری خلق کردند تا به این ترتیب موسیقی ایرانی را رنگ و بوی تازه‌ای ببخشند. متاسفانه، پس از گذشت نزدیک به یک قرن این هنرمندان تا حدودی به فراموشی سپرده شده‌اند و در کمتر محفلی از آنها یاد می‌شود و کمتر هنرمندنی درباره آنها حرف می‌زند و به آثارشان می‌پردازد. علینقی وزیری‌، پرویز محمود، روح الله خالقی، حسین ناصحی، و هوشنگ استوار را با توجه به کارها و آثار با اهمیت و قابل تاملشان می‌توان جزو پیشگامان موسیقی ایرانی به حساب آورد؛ هرچند از آن مقطع به بعد افراد زیادی به تولید و انتشار آثار نو پرداختند، اما هنرمندان نامبرده اشخاصی هستند که به نوعی کیفیت موسیقی ایرانی را ارتقا داده‌اند و بر گستره آن بخشی را افزوده‌اند. آثار به جا مانده از آنها گواهی بر این ادعاست.

علینقی وزیری

علینقی وزیری، ملقب به کلنل وزیری، زاده نهم مهرماه سال 1265 است و در 18 شهریور سال 1358 دار فانی را وداع گفته است. علینقی وزیری موسیقی‌دان و آهنگساز بود و می‌توان او را از پیشگامان آهنگسازی برای اجرای ارکستری موسیقی ایرانی به حساب آورد. علینقی وزیری نت‌نویسی و شیوه تدوین ردیف ایرانی را ایجاد کرد و در آن زمان که نگارش آثار مکتوب آنچنان مرسوم نبود کتاب‌های مهمی را به رشته تحریر درآورده است که «دستور تار و تعلیمات موسیقی»، «موسیقی نظری»، « نظری مفصل به موسیقی غربی و آکوردشناسی»، «دستور ویولن شامل آوازهای ایرانی» و «زیباشناسی در هنر و طبیعت» برخی از آنهاست.

وزیری علاوه بر تولید آثار مکتوب در محافل مختلف به سخنرانی درباره هنر و زیبانشناسی پرداخته که آن سخنرانی‌ها توسط سعید نفیسی جمع‌آوری شده و طی سال‌های 1303 و 1304 در قالب کتابچه‌ای با عنوان «در عالم موسیقی و صنعت» منتشر شده است. علینقی وزیری نخستین و آخرین نوازنده‌ای بود که دستگاه‌های هفتگانه و آوازهای مربوط به آن را در قالب نت نوشته است.

موضوع مهمتر اینکه علینقی وزیری به نوعی بنیان‌گذار هنرستان عالی موسیقی است. او در سال 1307 مدرسه موسیقی دولتی را از مسئولان مربوطه تحویل گرفت و برای ارتقای کیفیت بخش‌های مختلف آن تلاش‌های بسیاری کرد که بعدها این مدرسه به هنرستان عالی موسیقی تبدیل شد.

وزیری علایم «سری» و «کرن» را وضع کرد و گام بیست و چهار ربع پرده که بیان کننده فواصل خاص موسیقی ایرانی است را ابداع کرد. او برای نشان دادن تحریرها و تکیه‌ها علائمی را مشخص کرد و به این ترتیب برای موسیقی ایرانی، نظامی تئوریک ایجاد کرد. او طی سال‌های فعالیت موسیقایی‌اش پیرامون دستگاه‌های موسیقی ایرانی تحقیقات گسترده‌ای انجام داد و گام هر دستگاه را بنا به نظریه خود تشریح کرد.

غلامحسین بنان در کنار علینقی وزیری

وزیری در یکی از خطابه‌هایش در سال 1304 درباره موسیقی معاصر اینگونه گفته است: «موسیقی معاصر عبارت است از یک سلسله آهنگ‌های بازاری که به عنوان پیش‌درآمد و تصنیف و رنگ معمول است. آواز هم اکثرأ یک طرز سوگواری است که می‌توان آن را یادگار مصائب گذشته دانست». او درباره مخالفان و منتقدانش نیز اینگونه گفته است: «می‌گویند فلان کس موسیقی ایران را از بین می‌برد. بفرمایید ببینم کدام موسیقی را؟ اگر مقصودتان موسیقی مجالس کیف است که این خود خدمتی است»

علینقی وزیری، طی سال‌های حیاتش آثار بسیاری را برای ارکسترها و همچنین تار و ویلون نوشته است و چندین اثر موسیقایی از او به جا مانده است.

حسین علیزاده (آهنگساز و نوازنده تار و سه‌تار)، درباره علینقی وزیری اینگونه گفته است: «حضور قدرتمند وزیری بر موسیقی‌دانانی که در زمان او صاحب سبک و صاحب نظر بودند نیز اثرگذار بود چنانکه بر علی‌اکبر شهنازی و حتی درویش‌خان (که از استادان خود وزیری بود) نیز تأثیر گذاشت.»

عکسی به جا مانده از علینقی وزیری که در شهریور سال 1358 دار فانی را وداع گفت

عکسی دیگر از علینقی وزیری

روح‌الله خالقی

روح‌الله خالقی، موسیقی‌دان، آهنگساز و نوازنده ویلون یکی دیگر از پیشگامان موسیقی ایرانی است. او زاده کرمان است و در سال 1285 متولد شده و در 21 آبان‌ماه سال 1344 دارفانی را وداع گفته است.

عکسی از روح‌الله خالقی

خالقی شاگرد علینقی وزیری بوده و مانند او برای احیای موسیقی ایرانی تلاش کرده است. یکی از مهمترین کارهای خالقی نگارش و تالیف کتاب دو جلدی «سرگذشت موسیقی ایران» است. او در این اثر که یکی از معدود آثار مرجع عرصه موسیقی محسوب می‌شود به سرگذشت موسیقی و زندگی موسیقی‌دانان و نوازندگان هم عصر خود پرداخته است. کتاب دو جلدی «نظری به موسیقی» نیز یکی دیگر از آثار مکتوب با اهمیت اوست. روح‌الله خالقی در این اثر که جلد دوم آن در سال 1316 منتشر شده،‌ گام‌ها و مقامات موسیقی گذشته و امروز ایران را بررسی کرده است. خالقی به نوعی در مطبوعات نیز فعال بوده و چهار شماره از مجله موسیقی محور «چنگ» را منتشر کرده و برای مجله‌های «موزیک ایران» و «موسیقی» نیز مقالاتی نوشته است.

روح‌الله خالقی در کنار علینقی وزیری

یکی دیگر از کارهای مهم خالقی، تاسیس هنرستان موسیقی ملی ایران در سال 1328 است. بی‌شک افراد مطرحی در این هنرستان تحصیل کرده‌اند و زیر نظر استادان بزرگ تعلیم دیده‌اند.

کتاب «سرگذشت موسیقی ایران» که بارها تجدید چاپ شده است

خالقی که یکی از ویلون‌نوازان چیره دست نیز محسوب می‌شود و آهنگسازی سرود «ای ایران» یکی از آثار ماندگار موسیقی ایران را به عهده داشته، آثار زیبایی را برای ارکستر و آواز نوشته که امروزه بخشی از میراث موسیقی نوین ایران به حساب می‌آیند.

آرامگاه روح‌الله خالقی

پرویز محمود

پرویز محمود رهبر ارکستر و آهنگساز ایرانی، زاده 1289 است و در سال 1375 دارفانی را وداع گفته است. او نخستین هنرمندی بود که ارکستر سمفونیک تهران را به تشکلی مدرن تبدیل کرد و با الهام از موسیقی ایرانی آثار مهمی را برای آن نوشت و به همین دلیل است که او را یکی از پیشگامان موسیقی سمفونیک ایرانی به حساب می‌آورند. محمود که تحصیل کرده فرنگ در رشته کمپوزیسیون است، پس از پایان تحصیلات در سال 1318 به ایران بازگشت و در هنرستان عالی موسیقی به تدریس پرداخت. او در سال 1325 به عنوان رییس اداره موسیقی کشور و هنرستان عالی موسیقی منصوب شد. او که پیشتر با همکاری انجمن‌های فرهنگی خارجی ارکستری را تشکیل داده بود در سالن دبیرستان البرز به اجرای آثار متعددی پرداخت و در همان سال آن آثار را به صورت ارکستر سمفونیک در آورد و به همین دلیل است که او را بنیان‌گذار ارکستر سمفونیک تهران می‌دانند.

عکسی به جا مانده از پرویز محمود

جالب اینکه پرویز محمود یکی از منتقدان سر سخت علینقی وزیری بود و این مخالفت‌ها تا پایان عمرش ادامه یافت، تا آنجا که او پس از سال‌ها دوری از وطن در رساله‌ دکترای خود درباره وزیری نوشت: «وزیری سعی کرد که مسئله به اصطلاح ربع پرده را با تقسیم کردن یک اکتاو به بیست و چهار فاصله ربع پرده مساوی حل نماید. او با این کار در حقیقت گام معتدل شده غربی را پذیرفت و در آن به طور تصنعی هر فاصله نیم پرده را به دوبخش مساوی تقسیم کرد.»

محمود در سال 1328 به آمریکا مهاجرت کرد و در یکی از دانشگاه‌های آن کشور به تدریس پرداخت. برخی از منتقدان معتقدند که او پس از مهاجرت به آمریکا نتوانسته آنطور که باید در زمینه موسیقی ایرانی فعالیت کند.

از این هنرمند آثار زیادی در دسترس نیست. تنها اثر موجود از او یک «کنسرتینو برای ویلن و ارکستر» است. این اثر توسط پژمان اکبرزاده در کتابخانه دانشگاه «ایندیانا» پیدا شده که در همان مقطع آن اثر را برای ضبط به منوچهر صهبایی ارسال می‌کند.

نخستین صفحه از دست‌نویس پارتیتور «کنسرتینو» نیز در جلد یکم کتاب «موسیقی‌دانان ایرانی»، نوشته پژمان اکبرزاده چاپ شده است. غلامحسین غریب گرگانی، تکنواز کلارینت و از دوستان و همکاران نزدیک محمود نیز در نامه‌ای به پژمان اکبرزاده، دلیل مهاجرت پرویز محمود به آمریکا را «فقر واقعی هنر و به ویژه موسیقی سمفونیک در ایران» عنوان کرده است.

حسین ناصحی

حسین ناصحی موسیقی‌دان و آهنگساز، زاده سال 1304 است و در ششم مهرماه سال 1356 دار فانی را وداع گفته است. او در سال 1318 به هنرستان عالی موسیقی رفت و ترومبون را به عنوان ساز تخصصی انتخاب کرد و نحوه نوازندگی آن را زیر نظر ژوزف اسلادک (موسیقی‌دان اهل چک) فرا گرفت.

ناصحی در سال 1322 برای ادامه تحصیل به ترکیه رفت و در کنسرواتوار آنکارا کمپوزیسیون خواند و شش سال بعد دیپلم عالی خود را در این رشته دریافت کرد و سپس در سال 1328 به ایران بازگشت و به تدریس این رشته در هنرستان عالی پرداخت.

«کوارتت در می مینور»، «پوئم در شور برای ویلون‌سل و پیانو»، «آواز بی گفتار برای ارکستر»، «دو قطعه برای رقص تحت عنوان در بارگاه شاه سمنگان برای آواز در ارکستر» و «اوورتو رستم و سهراب» برخی از آثار اجرا شده توسط ناصحی است. ناصحی قطعات و آثار دیگری دارد که متأسفانه نت بسیاری از آنها مفقود شده است.

ناصحی جزو هنرمندانی است که طی سال‌های فعالیتش در عرصه موسیقی همواره به تحقیق و پژوهش پرداخت و در نهایت نظریات تازه‌ای ارائه کرد. او گفته است: «ما مدارک زنده‌ای از موسیقی کلاسیک ایرانی در دست نداریم و نیز منابع ما فقط چهار پنج نفر استاد قدیمی شد، خطر اضمحلال این چنین موسیقی بسیار زیاد است.»

ناصحی در آن مقطع گفته بود: «شور ما در تمام دستگاه‌ها و تنالیته‌های ایرانی است و به خوبی می‌تواند چند صدایی شود و برای ارکستر تنظیم شود. برای چند صدایی کردن موسیقی ایرانی لازم است که به حرکات نت‌های این دستگاه اهمیت داده شود. ما بعد از استماع این دستگاه می‌بینیم که نت‌های اول و چهارم هرکدام از دانگ‌های گام شور می‌تواند جز هارمونی تونیک قرار گیرد. اگر چه ممکن است این موسیقی که با اصول هارمونی فوق نوشته شود در وهله اول به گوش بیگانه باشد ولی پس از چندی به گوش آشنا خواهد شد».

یکی از معدود عکس‌‌های به جا مانده از حسین ناصحی

در واقع می‌توان گفت این نظر ناصحی به نوعی همان تئوری هارمونی زوج است که پس از ناصحی برخی آن را به خود نسبت داند و در این رابطه نامی از ناصحی برده نشد. با اینکه در موسیقی امروز نامی از ناصحی نیست اما موسیقی ‌دانانی که به صورت علمی به مقوله آهنگسازی می‌پردازند هیچگاه او و خدمات ارزنده‌اش را فراموش نخواهند کرد.

ناصحی پس از آنکه سال 1329 به ایران آمد در هنرستان عالی موسیقی مشغول تدریس شد و از جمله شاگردان او می‌توان به حسین دهلوی، احمد پژمان و پرویز منصوری اشاره کرد.

حسین دهلوی

حسین دهلوی موسیقی‌دان، آهنگساز و رهبر ارکستر زاده مهرماه 1306 است. اولین استاد دهلوی پدرش معزالدین دهلوی بوده که یکی از شاگردان علی‌اکبر شهنازی به حساب می‌آید. او از پنج سالگی تحت آموزش قرار گرفت و در سن 9 سالگی به ساز ویلون علاقمند شد و نواختن این ساز را از ابولحسن صبا فرا گرفت و چند سال بعد به هنرستان عالی موسیقی رفت و از محضر حسین ناصحی و هایمو تویبر بهره برد. او پس از اتمام تحصیلاتش در هنرستان عالی، آهنگسازی را نزد پروفسور توماس کریستین داوید استاد آکادمی وین فرا گرفت و دوسال بعد برای تکمیل داشته‌هایش به کشورهای آلمان و اتریش رفت.

هنرمند معاصر حسین دهلوی

دهلوی پس از درگذشت صبا در سال 1336 رهبر ارکستر شماره یک هنرهای زیبا شد و از شهریور سال 1341 ریاست هنرستان ملی موسیقی را به عهده گرفت و به مدت ده سال این مسئولیت را به عهده داشت. بسیاری از موسیقی‌دانان این ده سال را دوره درخشان هنرستان ملی موسیقی می‌دانند.

دهلوی که همواره به موسیقی ایرانی عشق ورزیده در آثارش سازهای اروپایی و ایرانی را مورد استفاده قرار می‌داد. دهلوی درباره موسیقی ایران اینگونه گفته است: «به نظر من موسیقی ایرانی از نظر کاراکتر و حالت در بیشتر قسمت‌ها محزون است و این به دلیل گذشته تاریخی ماست. به هر حال موسیقی نیز مانند هنرهای دیگر بازتاب احساس جامعه است و وقتی جامعه‌ای با مسائل و رویدادهای دردناک مواجه است، بازتاب آن تاثیرات را در موسیقی‌اش می‌توان یافت. به همین دلیل بار عاطفی غم و اندو در موسیقی ایران زیاد است و این مسئله وقتی صورت حاد پیدا می‌کند که مثلا می‌خواهیم برای کودکان موسیقی بسازیم. در اینجا موسیقی ما زمینه درستی نمی‌دهد که با روحیه کودک تطابق پیدا کند. در موسیقی‌های صحنه‌ای نیز وقتی که از درد و رنج و اندوه سخن می‌گوییم،‌ می‌توانیم از موسیقی ایرانی بهره بگیریم اما اگر نوع احساس تغییر کند و بخواهیم از مسائل دیگر که مورد نیاز صحنه است اثری تصنیف کنیم ناچار از موسیقی ایران دور خواهیم شد. بسیاری از مسائل تکنیکی هستند و که موسیقی ایرانی امکانای برای اجرای آنها ندارد در نتیجه ما ناچاریم از روند کلی موسیقی در جهان برای رفع این مشکلات بهره بگیریم.»

حسین دهلوی

حسین دهلوی در زمینه نوآوری در موسیقی ایرانی تلاش‌های بسیاری کرده است. تدوین متد تمبک به وسیله او و جمعی دیگر از جمله حسین تهرانی، مصطفی پورتراب، فرهاد فخرالدینی و هوشنگ ظریف برای بهبود جایگاه تمبک در موسیقی ایرانی و آسان‌سازی آموزش این ساز، توجه به ساخت سنتور کروماتیک برای جبران مشکل کوک این ساز برای استفاده در ارکستر از جمله این موارد هستند.

از جمله آثار دهلوی می‌توان به پاتیوتر آهنگ‌های «دوئو سنتور در سه‌گاه»، «سبک‌بال در شور برای ارکستر»، «شورآفرین در شور برای ارکستر»، «چهار نوازی مضرابی در آواز اصفهان»، «فانتزی برای تمبک و ارکستر» بر اساس ریتمهایی از حسین تهرانی، «شوشتری برای ویلون و ارکستر»، قطعه «سرباز» برای آواز گروهی و ارکستر»، «سوییت برای ارکستر زهی»، «اپرای کودکان» و «سوئیت بیژن و منیژه» بر اساس اشعار فردوسی اشاره کرد.

یکی دیگر از مهمترین کارهای دهلوی تشکیل ارکستر بزرگ سازهای مضرابی با همکاری 66 نفر از نوازندگان سازهای مضرابی ایرانی است که در سال 1372 روی صحنه رفت. حسین دهلوی در سال ۱۳۸۲ نیز به عنوان چهره ماندگار مورد تقدیر قرار گرفت. دهلوی یکی از هنرمندان معاصر ماست که در حال حاضر 92 سال سن دارد و به دلیل کهولت سن از فعالیت‌ در عرصه موسیقی به دور است.

اتود «دشتی» اثری از علینقی وزیری با تار هوشنگ ظریف؛

بخشی از صحبت‌های علینقی وزیری درباره موسیقی؛

«ای ایران» اثر ماندگار روح‌الله خالقی با صدای غلامحسین بنان و شعری از حسین گل گلاب؛

«بهار دلنشین» آواز بیات اصفهان با شعری از بیژن ترقی به آهنگسازی روح الله خالقی و صدای غلامحسین بنان؛

«به زندان» اثری از ابولحسن صبا با تنظیم حسین دهلوی؛

آهنگ «سبک‌ بال» از آثار استاد حسین دهلوی با تنظیم محمدرضا کارچانی؛

سمفونی «بیژن و منیژه» اثر حسین دهلوی؛

«بیژن و منیژه» اجرای ارکستر به رهبری شهداد روحانی؛