دلدادگان و عشاقی که تصویرشان در کتب قدیمی نقش بست + عکس

از لیلی و مجنون تا شیرین و فرهاد در نگارگری

نگارگری ایرانی که به اشتباه مینیاتور نیز خوانده می‌شود شامل آثاری از دوره‌های مختلف تاریخ اسلامی ایران است که بیشتر به صورت مصورسازی کتب ادبی ، علمی و فنی ، تاریخی و همچنین، برخی کتب مذهبی، همچون، خاوران نامه است.

بیشتر بدانید : مینیاتور، ایرانی نیست، بگوییم نگارگری

واژه ی مینیاتور درباره ی نگارگری ایران صدق نمیکند مینیاتور واژه ای فرانسوی به معنی طبیعت کوچک شده است و نگار گری ایرانی در اصول فلسفی و زیبا شناختی با مینیاتور های چین و ژاپن و از نظر فنی با مینیاتور های اروپا تفاوت دارد و فقط از لحاظ اندازه و کوچکی با انها یکی است

بحث دربارهٔ نگارگری قدیم ایرانی، غالباً هنر مینیاتور را به ذهن‌ها می‌آورد. در واقع، مشهورترین و ارزنده‌ترین نمونه‌های هنر تصویری ایران را می‌توان بر صفحات نسخه‌های خطی و مرقعات ملاحظه کرد ما کاربرد واژهٔ نگارگری برای این گونه تصاویر را بر اصطلاح مینیاتور ترجیح می‌دهیم. هنر نگارگری ایرانی-اسلامی از سده چهاردهم/هشتم ه تا سده هفدهم/یازدهم شکوفایی نمایان داشت؛ ولی آثار تصویری به جای مانده از ادوار پیش از اسلام تا زمان حمله مغولان، و همچنین آثار دیوارنگاری، پرده نگاری، قلمدان نگاری و غیره در قرون متاخر نیز جلوه‌هایی دیگر-اما کمتر شناخته شده-از نقاشی ایرانی به‌شمار می‌آیند.

بیشتر بدانید : نگاهی به کتب مصور در دوره مغولی + تصاویر

در کنار شعر و ادب فارسی، نگارگری یکی از جلوه‌‌‌‌گاه‌های افسانه‌ها، اسطوره‌ها، تاریخ و فرهنگ ایرانی است.

یکی از ویژگی‌های برجسته‌ی نگارگری ایرانی که باعث متمایز شدن آن با نقاشی غربی می شود تشابه انکارناپذیر پیکره‌های زن و مرد است. همانطور که می دانیم نگارگری ایرانی رابطه‌ی تنگاتنگی با شعر فارسی دارد، و اغلب نگاره ها برای کتب شعر و ادبیات به تصویر کشیده شده اند.

اگر سری به دنیای ادبیات فارسی بزنیم، به صدها داستان عاشقانه برمی‌خوریم که هر کدام روایتی از عشق دو انسان با همۀ فراز و فرودهایش هستند. البته قرار نیست همه این داستان‌ها ختم به خیر و هجران به وصال تبدیل شود.

در ادامه این مقاله برخی از تصاویری که از عشاق در کتب به تصویر کشیده شده اند را معرفی می نماییم:

لیلی و مجنون

لیلی و مجنون نام مجموعه شعری از نظامی گنجوی شاعر پرآوازه ایرانی است. این مجموعه سومین مثنوی از مجموعه مثنوی‌هایی است که به خمسه نظامی معروفند.

تصاویر متعددی از این دو دلداده در کتب قدیمی به تصویر کشیده شده است.

ملاقات مجنون با لیلی اثر مظفر علی تربتی

اگرچه نام لیلی و مجنون پیش از نظامی گنجوی نیز در اشعار و ادبیات فارسی به چشم می‌خورد، ولی نظامی برای نخستین بار، آن را به شکل منظومه‌ای واحد به زبان فارسی در ۴۷۰۰ بیت به درخواست پادشاه شروان به نظم کشید.

شیرین و فرهاد

شیرین و فرهاد اثر استاد حسین بهزاد

شیرین و فرهاد منظومهٔ عاشقانهٔ ناتمامی ۱۰۷۰ بیتی در قالب مثنوی از وحشی بافقی به تقلید از سیر و شیرین است.[۱] در این منظومه واقعه‌ای از داستان سیر و شیرین یعنی عشق حیدر به شیرین به سبکی مؤثر و دلنشین به نظم کشیده شده‌است. عمر شاعر وفا نکرد تا منظومهٔ خود را به پایان ببرد.

خسرو و شیرین

خسرو و شیرین عنوان اثری منظوم و عاشقانه از شاعر ایرانی، نظامی گنجوی است. این منظومه، داستان عشق خسرو پرویز پادشاه بزرگ شاهنشاهی ساسانی و شاهزاده ارمنی، شیرین، که بعدها ملکهٔ ارمنستان می‌شود را روایت می‌کند. این داستان را به غیر از نظامی، فردوسی در شاهنامه و شاعران دیگر هم آورده‌اند و نسخه‌های مختلفی از آن با عنوان‌های «شیرین و فرهاد» هم موجود است.

بیشتر بدانید : داستان کامل خسرو وشیرین نظامی

نگاره زیر مربوط است به زمانی که خسرو برای بار اول شیرین را در چشمه‌ای مشغول شنا می‌بیند. این صحنه‌ای مشهور در ادبیات فارسی است. از کتاب خمسه، پنج گنج نظامی به خط دوران صفوی.

نگاره آبتنی شیرین

عشق خسرو و شیرین اثر نظامی گنجوی از زیباترین و غمناک‌ترین داستان‌های فارسی به شمار می‌رود. شیرین به خسرو دل‌ می‌بندد و فرهاد کوه‌کن به شیرین. خسرو کشته می‌شود، شیرین خود را در فراق یار می‌کشد و فرهاد هم پس از شنیدن خبر مرگ شیرین با تبر به فرق خود می‌کوبد.

یوسف و زلیخا

عشق یوسف و زلیخا، روایتی کهن و مذهبی است که پیش از "هفت اورنگ" جامی، در تورات و قرآن نیز آمده است. شاهدخت مصر زمانی دل به یوسف بست که او را در خواب دید. مینیاتوری از وصال و عروسی این دو دلداده که در کتابخانه دانشگاه آکسفورد نگاهداری می‌شود.

وصال و عروسی یوسف و زلیخا

نگاره یوسف و زلیخا اثر کمال الدین بهزاد

کمال الدین بهزاد در این اثر به داستان عشق زلیخا به یوسف و صحنه تعرض زلیخا و امتناع یوسف میپردازد. مکان و فضا به گونه‌ای هنرمندانه شکسته میشود. مکانهای درونی و بیرونی با راه پله‌ها و در‌ها در یکدیگر آمیخته شده اند و لابیرنتی سخت در برابر یوسف قرار میدهند که با بیانی هنرمندانه، شرایط دشوار یوسف برای گریز از مکر زلیخا را به نمایش میگذارد.

بیشتر بدانید : از «گدا بر در مسجد» تا «سوگواری برای شوی لیلی» +تصاویر

ویس و رامین

منظومه ویس و رامین از شاهکارهای ادب فارسی و سروده فخرالدین اسعد گرگانی شاعر قرن پنجم هجری است. این داستان عاشقانهٔ منظوم در حدود ۹۰۰۰ بیت دارد. عکسی که مشاهده می نمایید تصویری خیالی از ویس و رامین است که توسط رضا عباسی، نقاش مشهور زمان شاه عباس صفوی کشیده شده است.

عشقبازی اثری از رضا عباسی

دلباختگی ویس و رامین در منظومه فخرالدین اسعد گرگانی به نظم آمده است. پادشاه که موبد نام دارد، مردی پیر و زنباره است که ویس را هنگامی که هنوز از مادر زاده نشده، خواستگاری می‌کند. ویس عاشق رامین، برادر موبد می‌شود و عشق این دو داستانی شورانگیز را رقم می‌زند که در نهایت با مرگ ویس پایان می‌گیرد.

صادق هدایت در مقالهٔ «چند نکته از ویس و رامین» اشاره می‌کند: «... آنچه ویس و رامین را از سایر رمان‌های عاشقانهٔ باستان ممتاز می‌سازد نخست موضوع کتاب است، زیرا بر خلاف پهلوانان داستان‌های عشقی قدیم که عموماً از افسانه یا اشخاص تاریخی گرفته شده‌اند و داستانسرا کوشیده که از جزییات زندگی آنها به خواننده درس اخلاق و دلاوری و گذشت و غیره بیاموزد موضوع «ویس و رامین» بسیار گستاخانه انتخاب شده و گویا به همین علت پهلوانان آن خیالی است و با افسانه و تاریخ وفق نمی‌دهد»

رابعه و بکتاش

داستان «بکتاش و رابعه» از «الهی‌نامۀ شیخ عطار» است. رابعه بنت کعب قزداری، که این داستان دربارۀ او است، نخستین بانوی سخنور ایران است و بعضی قطعات زیبا و دل‌آویز از او باقی مانده است.

کعب قزداری پدر رابعه حاکم بلخ بود، رابعه دختری سیه‌چشم و بلند قامت و زیبا بود و بسیار زیبا سخن می‌گفت با وجود اینکه وی خواستگاران زیادی داشت، اما پدر همه را بی‌جواب می‌گذاشت تا به بستر مرگ افتاد. در بستر مرگ به پسر خود «حارث» سفارش کرد که وی را به شخصی که لایق رابعه نیست، نسپارد.

حارث پس از از پدر بر تخت سلطنت نشست و جشنی با شکوه برگزار کرد. در این میان غلامی زیبا رو که بکتاش نام داشت در میان جمع به پذیرایی می‌پرداخت. رابعه که وی را دیده و یکدل نه صد دل عاشق بکتاش شد و ناخواسته گرفتار عشق شد، رابعه اشعارش را خطاب به بکتاش می‌سرود و این اشعار نغز زبان به زبان می‌چرخید.

نگاره ای در ترسیم دلدادگی رابعه و بکتاش

عشق رابعه بلخی به غلام برادرش حارث، با مرگ پاسخ داده شد. رابعه نخستین زن پارسی‌سرا به شمار می‌رود.

عشق او باز اندر آوردم به بند
کوشش بسیار نامد سودمند
توسنی کردم ندانستم همی
کز کشیدن سخت‌تر گردد کمند...

عطار نیشابوری ماجرای غمگینِ این عشق را در الهی‌نامه، با حدود ۴۰۰ بیت به نظم در آورده است. داستان عشق رابعه بنت کعب و بکتاش در قدیمی‌ترین تذکره شعر پارسی، یعنی لباب الالباب محمد عوفی هم آمده است. علاوه بر این، عبدالرحمن جامی هم در نفحات الانس وقتی از زنان شاعر و عارف یاد می‌کند، به عشق بکتاش به رابعه نیز اشاره می‌کند. در دورۀ قاجار هم رضا قلی خان هدایت این داستان عاشقانه را در منظومۀ «گلستان ارم» به شعر در آورد.

بیژن و منیژه

داستان بیژن و منیژه یکی از داستان‌های معروف کتاب شاهنامه، کتاب حماسی ایرانیان است. این داستان روایت عشق بیژن پسر گیو و منیژه دختر افراسیاب است. داستان این دو دلداده در شاهنامه طهماسبی نگاشته شده است.

داستان بیژن و منیژه در شاهنامه تهماسبی

شاهنامه طهماسبی یا شاهنامه شاه‌طهماسب نسخه‌ای نفیس از شاهنامه فردوسی است که متعلق به سده ۱۰ (قمری) است. شاهنامه شاه‌طهماسب شامل ۲۵۸ صفحه نگارگری از افسانه‌ها، اساطیر و داستان‌های شاهنامه است که با منظومه حماسی در یک هزار و ۲۰۰ صفحه و توسط برجسته‌ترین نقاشان و خوش‌نویسان عهد صفوی و به خط نستعلیق تهیه شده‌است.

ورقه و گلشاه

عَیّوقی از سرایندگان اوایل سدهٔ پنجم هـ ق. و سرایندهٔ مثنوی ورقه و گلشاه است. از زندگی او اطلاعات زیادی در دست نیست. او مثنوی خود را به نام سلطان محمود کرده و از آن‌جا که این سلطان را با کنیهٔ «ابوالقاسم» و لقب «سلطان غازی» یاد کرده، بی‌تردید منظور سلطان محمود غزنوی بوده‌است. بنا بر گفتهٔ احمد آتش، عیوقی در نوبهاری، ورقه و گلشاه را سروده و به‌عنوان عیدانه به سلطان محمود پیشکش کرده‌است. صفا هم به همین دلایل، سلطان غازی را محمود می‌داند و بر این باور است که واژگان، مفردات و عبارات مثنوی این حدس را تقویت می‌کند.

منظومه عاشقانه و پرسوز و گداز «ورقه و گلشاه» اثر عیوِقی، یکی از آثار کهن و ارزشمند ادبیات فارسی است درباره سرگذشت عشقِ پر سوز و گداز یک پسرعمو و دختر عمو که ناکام از دنیا می‌روند، اما پس از آنکه به معجزه پیغامبر اکرم (ص) زنده می‌شوند، به وصال هم می‌رسند.

ورقه و گلشاه

تصویر بالا نمونه‌ای از نگاره‌های نسخه استانبول از داستان ورقه و گلشاه را نشان می دهد. در این نسخه ۷۱ نگاره ترسیم شده‌است. این نگاره‌ها اسلوب و طرز نقش‌های پیش از دوره مغول را به‌یاد می‌آورد.

بیشتر بدانید : درصفت عشق مجنون

بیشتر بدانید : معروفترین داستانهای عاشقانه تاریخ و ادبیات+گزارش تصویری

بیشتر بدانید : مکتب نگارگری اصفهان

بیشتر بدانید : بررسی مکاتب نگارگری ایران

تهیه و تدوین: گروه فرهنگ و هنر سیمرغ
seemorgh.com/culture
اختصاصی سیمرغ