روستای سرسبز بین تهران و شمیران را چه کسی آباد کرد؟

همشهری آنلاین/ راحله عبدالحسینی: آن پایتخت شهری محصور در دارالخلافه طهماسبی با 114 برج و بارو بود و بعدها توسعه پیدا کرد و به جای برج و باروهایش 4دروازه اصلی داشت. ریز و درشت پایتخت در دوران ناصری را می‌توانیم در نقشه عبدالغفارخان نجم‌الدوله ببینیم. در آن نقشه هم خبری از خیابان‌ها و محله‌های امروزی نیست. یکی از همین محله‌ها که روستایی خوش آب و هوا بین تهران و شمیران بود «عباس آباد» است که هنوز هم با همین نام شناخته می‌شود. در این گزارش وجه تسمیه محله عباس‌آباد را دنبال می‌کنیم.

اگر برای من آب ندارد برای تو که نان دارد

بین تهران پایتخت و شمیران با 36 پارچه آبادی در شمال آن، زمین‌ها و روستاهای کوچکی بود که جمعیت چندانی هم نداشت. صحبت از زمان محمدشاه است. زمانی که میرزا عباس ایروانی صدراعظم بود. حاجی ملا عباس بیات ایروانی معروف به حاجی میرزا آقاسی، آخرین صدراعظم محمد شاه قاجار بود. از او در آباد کردن روستاها و حفر قنات به نیکی یاد می‌شود. «علیرضا زمانی» تهران‌شناس درباره سابقه طولانی او در حفر قنات می‌گوید: «میرزا آقاسی روستاهای بسیاری را در اطراف تهران با حفر قنات آباد کرد. ضرب‌المثل معروفی هست که یکی از مقنیان حفر قنات به دیگری می‌گوید این قنات آب ندارد و چرا حاجی آقاسی اصرار دارد اینجا قنات حفر کنیم؟ حاجی میرزا آقاسی هم صحبت او می‌شنود و می‌گوید: اگر برای من آب ندارد؛ برای تو که نان دارد. این جمله میرزا آقاسی بعد از آن ضرب‌المثل معروفی در ادبیات ما می شود. میرزا آقاسی قصد داشت آب رودخانه کرج را به تهران بیاورد که این طرح در زمان او ناقص ماند و انجام نشد.»

مخفی شدن میرزا آقاسی در قلعه عباس آباد

حاجی میرزا آقاسی اصالتاً ایروانی بود و در زمان صدارت خود هزار و 200 پارچه‌آبادی را رونق و بدون هیچ چشمداشتی به محمد شاه تحویل داد که بعد از فوت محمدشاه به ناصرالدین شاه رسید. یکی از آن باغ و بوستان‌ها، پارک قیطریه بود که ابتدا به حاجی میرزا آقاسی تعلق داشت و پس از اینکه چندین دست می‌گردد به اکبر میرزا صارم‌الدوله می‌رسد. قدیمی‌های محله محمودیه از قصر یا قلعه عباسیه یاد می‌کنند که آن هم از سوی میرزا آقاسی ساخته می‌شود و عباسیه نام می‌گیرد.

یکی از روستاهایی که حاجی میرزا آقاسی آباد کرد و رونق بخشید روستایی بین تهران و شمیران بود که به نام خودش «عباس آباد» نامید. زمانی در توضیح بیشتر روستای عباس آباد می‌گوید: «در روستاهای اطراف تهران به دلیل کمبود امنیت و همینطور جمعیت اندک، قلعه‌ای ساخته می‌شد که بعد از غروب آفتاب در قلعه را می‌بستند. در روستای عباس آباد هم قلعه‌ای ساخته شده بود. موقعیت قلعه با خیابان بندی‌ امروز به ضلع غربی خیابان شهید حسینی (سورنای سابق) مشخص می‌شود که سال‌هاست از قلعه اثری نیست. بعد از مرگ محمدشاه، میرزا آقاسی مورد غضب ناصرالدین‌ شاه قرار می‌گیرد و مدتی در قلعه عباس آباد مخفی می‌شود. تهران قلعه‌های معروف دیگری هم داشت. مثل قلعه جوانمرد قصاب که 7خانوار در آن زندگی ‌می‌کردند. قلعه امامزاده حسن(ع) که 25 نفر و قلعه جی که 3خانوار در آن زندگی می‌کردند. شغل مردم ساکن در قلعه و روستای عباس‌ آباد هم کشاورزی بود.» میرزا آقاسی در زمان حیات خود تعداد زیادی از زمین‌هایی را که آباد کرده بود به محمدشاه و ناصرالدین شاه می‌بخشد که عنوان زمین‌های خالصه دولتی را می‌گیرد. میرزا یوسف مستوفی‌الممالک بعدها زمین‌های روستای عباس آباد را از دولت می‌خرد. ولی فرزندش میرزا حسن آن را به آقا غلامحسین همدانی می‌فروشد که از تاجران معروف تهران بود. غلامحسین همدانی زمین‌های عباس آباد را در گرو وامی از حاج امین المضرب می‌گذارد که با ورشکسته شدن همدانی، زمین‌ها به حاج امین‌الضرب رسید. زمین‌های روستای خوش آب و هوا و پر دار و درخت عباس آباد فراز و نشیب زیادی را پشت سر گذاشته‌است. در زمان پهلوی اول پادگان عباس آباد ساخته شد که با ساخت خیابان شهید بهشتی (عباس آباد) پادگان نظامی به 2قسمت تبدیل شد. با اختصاص زمین‌های عباس آباد به طرح ساخت مصلای تهران قسمت شمالی تخریب شد ولی در قسمت جنوبی پادگان نظامی همچنان دایر است که کاربری ندارد. زمانی می‌گوید: «سال 1358 از مردم خواستند اسلحه‌ها و تجهیرات و لوازمی را که از کلانتری‌ها برداشتند به این پادگان تحویل دهند.»

تصمیم پهلوی دوم برای عباس آباد

در زمان پهلوی دوم برای زمین‌های روستای عباس آباد تصمیم جدیدی گرفته شد. زمانی می‌گوید: «قرار شد در این محدوده شهستان پهلوی ساخته شود و تمام اداره‌ها و مراکز دولتی و وزارتخانه‌ها در این محدوده مستقر شوند و این مراکز در تهران پراکنده نباشند. کارهای اولیه این طرح انجام شد اما اجرایی نشد. در دهه 40 بخشی از این زمین‌ها در اختیار ارتش قرار گرفت و خانواده‌های آنان در محدوده خیابان‌های شهید عشقیار (نیلوفر سابق) و خیابان مرغاب ساکن شدند. بخشی دیگر از خانواده‌های گروهبانان و افسران ارتش در خیابان شهید قنبرزاده فعلی ساکن شدند. در طراحی شهستان پهلوی قرار بود نخستین ایستگاه خط متروی تهران از اراضی عباس آباد و این محدوده آغاز شود. بخشی از تونل‌ مترو هم ساخته شد که به گفته مرحوم دکتر حسن حبیبی در زمان جنگ تحمیلی از این تونل‌ها به عنوان پناهگاه استفاده می‌شد.» روستای عباس آباد که این روزها به نام راضی عباس آباد می‌شناسیم سرگذشت پرفراز و نشیبی را در یک قرن اخیر از سر گذرانده است. این روزها شاهد مجموعه‌های فرهنگی و تفریحی متنوعی هستیم؛ از جمله بوستان طالقانی، پل طبیعت، بوستان آب و آتش، باغ کتاب، باغ موزه دفاع مقدس و باغ هنر در این محدوده سرسبز که از آن به عنوان نگین سبز پایتخت هم یاد می‌شود.