چهل سال کار برای نجات میراث ملک خوشنویسی

دکتر مظفر بختیار (۱۳۲۲ تا ۱۳۹۴)، استاد ادبیات فارسی دانشکده ادبیات دانشگاه تهران، ایران‌شناس، فرهنگ‌شناس، فارسی‌پژوه، نسخه‌شناس و مترجم بود و به حوزه های مختلفی از جمله هنرهای تجسمی و به ویژه هنر خوشنویسی و روابط فرهنگی فعالیت می کرد و علاقه داشت.

شب میرزا غلامرضا اصفهانی شامگاه دوشنبه (۱۶ دی) به کوشش مجله بخارا با حضور آیدین آغداشلو؛ نقاش و گرافیست، زروان بختیار؛ فرزند مرحوم دکتر مظفر بختیار، نویسنده و گردآورنده کتاب مجموعه آثار خوشنویسی میرزا غلامرضا اصفهانی، محمدرضا اصلانی؛ هنرمند و هنرپژوه، کرمعلی شیرازی؛ خوشنویس و دیگر هنرمندان در خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد. در این شب میرزا غلامرضا اصفهانی خوشنویس ماه شب های بخارا شد تا با رونمایی از کتابی نفیس از آثارش بر حافظه تاریخی هنرهای سنتی ایران بتابد و آنچه به دست فراموشی سپرده شده را به یاد هنر معاصر بیاورد.

میرزا غلامرضا از خوشنویسان به‌ نام و برتر تاریخ خط نستعلیق و شکسته است که در تاریخ خوشنویسی برخی، او را تنها کسی می‌دانند که در هر دو هنر نستعلیق و شکسته در مقام استادی مسلم است. یکی از وجوه تمایز آثار خوشنویسی میرزا غلامرضا این بود که شکسته‌نویسی‌اش رنگ و بوی نسعلیق داشت. میرزا غلامرضا به تمامی دانگ‌ها و قالب‌های رایج در خوشنویسی تسلط داشته و خصوصا در قالب سیاه مشق شیوه نو ایجاد کرده بود.

در پایان این مراسم از کتاب مجموعه آثار خوشنویسی میرزا غلامرضا اصفهانی به کوشش زنده یاد مظفر بختیار شامل آثار و پژوهش های زندگی نامه این خوشنویس پس از چهل سال کار مداوم رونمایی شد که موضوع سخنرانان این برنامه بر اطلاعات و اسناد این کتاب متمرکز بود.

کتاب چاپ شده اثر نفیسی است که تنها در ۵۰۰ نسخه به‌ صورت کلکسیونی منتشر و به مبلغ ۲ میلیون تومان برای فروش عرضه شده است. ۱۰۰ نسخه از آن با جلد سوخته و همانند چاپ دستی قدیمی عرضه خواهد شد.

در این کتاب در فصول سیاه‌مشق ۱۴۵ قطعه، کتابت ۴۷ قطعه، کتیبه و لوحه‌نگاری ۱۷ قطعه، طرح مهر و واگیره ۲۴ قطعه، شکسته ۲۶ قطعه، تعلیمی و سطرنویسی ۴۶ قطعه و مستندات ۷ قطعه تابلو از میرزا غلامرضا به چاپ رسیده است.

این آثار از ۳۰ مجموعه‌ شخصی، چهار موزه و کتابخانه‌ دانشگاه تهران جمع‌آوری و عکاسی شدند و بر روی کتاب، یک مولاژ منقوش به چشم می‌خورد که برگرفته از آثار میرزا غلامرضا و از جنس رزین پلی‌استر با فیلر کربنات کلسیم است و با رنگ‌های اکلریک تزئین و سپس پتینه شده است.

این اثر در سایز رحلی و با ابعاد ۲۱۰ * ۲۸۰ سانتی‌متر و جلدسخت چاپ شده است. تعداد صفحات کتاب ۵۶۸ صفحه است. ۲۴ صفحه‌ اول و ۸ صفحه‌ آخر کتاب با کاغذ کارتی ۱۴۰ گرمی مات مارک موریم ساخت کشور کره‌ جنوبی تولید شده است و ۵۳۶ صفحه از متن که شامل تابلو خط‌هاست، با کاغذ گلاسه‌ براق، مارک هانسول کره‌ جنوبی با گراماژ ۱۵۰ گرم چاپ شده‌است.

علی دهباشی مدیر مسئول مجله بخارا و برگزار کننده شب های بخارا در سخنانی کوتاه به حاضرین در پانصد و شصت و هفتمین شب های بخارا را خیر مقدم گفت و از جای خالی مرحوم مظفر بختیار ابراز تاسف کرد که اکنون در این مراسم نیست تا حاصل پژوهش هایش درباره میرزا غلامرضا اصفهانی را ببیند.

آیدین آغداشلو نقاش و پژوهشگر هنر در این مراسم گفت: ارتباط معنوی با میرزا غلامرضا سبب شده است تا امروز در این مراسم حضور داشته باشم. خوشنویسان به صورت شگفت انگیزی حساس هستند و به گونه‌ای خاص می اندیشند.

ملک خوشنویسی امروز به عنوان میراثی درحال آب رفتن است که با چنگ و دندان باید در حفظ آن بکوشند.

وی گفت: رعایت آداب در خوشنویسی سبب شده است که همه در این حرفه یکدیگر را استاد خطاب کنند، هرچند تقابل نظرات مختلف حواشی ایجاد کرده است. در گذشته نیز کنار سلوک عارفانه، تعدد سلیقه وجود داشته است و انتشار این کتاب نیز با این تعدد آراء قضاوت می شود.

این منتقد هنری گفت: خوشنویسان امروز آخرین مدافعان پایگاه عظیم این هنر سنتی هستند؛ هرچند در دوره های مختلفی همچون دوره مقارن با اختراع صنعت چاپ، هنر خوشنویسی دستخوش تغییرات بوده و در فراز و نشیب نظریه های هنر برای مردم و هنر برای هنر سردرگم شده است ولی باید این خورشید فروزان درخشش خود را در تقویت دغدغه مندان واقعی خوشنویسی تقویت کند.

وی با اشاره به چاپ کتاب مجموعه آثار خوشنویسی میرزا غلامرضا اصفهانی گفت: چهل و اندی سال منتظر این کتاب بودم. این اثر برای اهل هنر بسیار مهم است چون میرزا غلامرضا هنرمند تاثیرگذاری در تاریخ هنر این کشور است و مظفر بختیار به عنوان مولف این کتاب فردی قابل احترام و معتبر در حوزه پژوهش است.

وی با انتقاد از فرم کتاب گفت: از ضمایم کتاب راضی نیستم چون حواشی در خوانش دقیق متن مشکل ایجاد می کند و قطع کتاب نیز می توانست به سلیقه من بزرگتر باشد.

آغداشلو با تمجید از چاپ نفیس آثار گفت: آثار بسیار کمیابی در این کتاب وجود دارد که بخشی از آن مجموعه آثاری متعلق به من بود که در سن ۱۸ تا ۲۵ سالگی جمع آوری کردم و حس خوبی داشتم وقتی این آثار را دوباره دیدم.

وی به نثر مولف در این کتاب اشاره کرد و گفت: از شیوه نگارش بسیار لذت بردم چون نوشته های کتاب در راستای نثر قاجار است ولی کهنه نیست و معاصر است. تقسیم بندی های کتاب نیز بسیار دقیق انجام شده است.

وی درباره اسناد منتسب به میرزا غلامرضا در این کتاب گفت: تشخیص اصالت آثار بسیار سخت است و می توانند به این کتاب ایرادهایی وارد کنند چون میرزا غلامرضا مقلدهای متعددی داشت که برای اثبات و کمال خود معمولا بازنویسی آثار استاد را مبنای کار خود قرار می دادند که این می تواند هر کتاب تاریخی را با تشکیک همراه کند.

آغداشلو پرسشی را از ناشران این کتاب با این مضمون مطرح کرد که آیا این همان کتابی است که مرحوم بختیار نوشته بود و یا همچون فرهنگ دهخدا به تمامیت آن دست برده شده است. چون مسولیت این کتاب اکنون با مرحوم مظفر بختیار است و به نظرم کسی حق نداشته است یک صفحه و یا یک ورق کتاب را تغییر دهد.

وی ادامه داد: کتاب با تلاش های شخصی به انجام رسیده است و تاریخ باید در مورد آن قضاوت کند و آن را اصلاح کند چون نقدها و نظرات مختلف می تواند بر پختگی اندیشه ها بیافزاید همانطور که نقدهایی که به نوشته های شکسپیر شد تاریخ هنر کنونی غرب را رقم زد.

آغداشلو اظهار کرد: روایت های امروز میرزا غلامرضا با قصه، اسطوره و افسانه گره خورده است و مهم است که در این کتاب آنچه باید بدانیم موجود است. میرزا زندگی با عزتی داشته و میان رجال از احترام برخوردار بود و به غیر از مدت کوتاهی که به زندان می رود و سپس به دستور ناصرالدین شاه عفو می شود ماهیانه مبلغ ۱۰ تومان به اندازه یک شاهزاده مواجب دریافت می کرده و غم معیشت نداشته است.

آغداشلو، میرزا غلامرضا را یک نابغه محض در خیل خوشنویسان بزرگ دوره خود خواند و گفت: او خط شکسته نستعلیق و کتیبه نویسی را احیا می کند و بستر حضور هنرمندان بزرگی را فراهم می کند و در هنر معاصر و نقاشیخط نیز نقش مهمی دارد چون سیاه مشق برای این هنرمند امر جدی، همراه با کار مداوم است و می توان وی را صاحب معجزه در ابعاد مختلف خوشنویسی دانست.

وی افزود: زندگی هنرمندان پس از مرگ ادامه دارد ولی این هنرمند تا مدت ها زیر سایه شاگردان میرزا محمدرضا کلهر قرار گرفت که چنان با شور و عشق در مورد کلهر نوشتند که میرزا غلامرضا اولویت خود را از دست داد و با این کتاب جایگاه این هنرمند مسجل شد و مقلدین میرزا غلامرضا همچون محمد احصایی، رضا مافی، نصرالله افجه‌ای، کرمعلی شیرازی و دیگران توانستند توشه ای از این هنرمند برای خود بردارند.

وی با اشاره به حواشی ایجاد شده برای زندگی حرفه ای میرزا غلامرضا گفت: حسد در جامعه هنری از گذشته تا کنون بوده است. اکنون دوره جولان دادن ابلهانست و برای دفاع از یک امر شریف باید گردن کج کرد و گفت: خوشنویس این است و آن نیست.

ایراد می گیرند چون تمامی کلمات یک خوشنویس شبیه هم است پس این کار کپی و چاپ است درحالی که این قدرت یک خوشنویس است که می تواند کلمات را شبیه به یکدیگر خلق کند.

متاسفانه برخی منتقدان و پژوهشگران می گویند اگر هنر معاصر نباشد به ما ربطی ندارد. به ما مربوط است چون می‌خواهیم حافظه تاریخی داشته باشیم. کسی که آلزایمر دارد نمی داند به چه بیماری مبتلاست و فکر می کند جهان چنین است. این حال روزهای امروز ماست.

زروان بختیار فرزند مرحوم مظفر بختیار مولف کتاب در این مراسم در پاسخ به پرسش های آیدین آغداشلو درباره امانت داری به نگاه مولف در این کتاب گفت: چیزی به کتاب اضافه و از آن کم نشده و اندازه قطع کتاب همان است که پدر تاکید داشت ولی ضمایم سلیقه ناشر بوده است.

وی در تشریح این مطالب کتاب گفت: این مجموعه جمع آوری نیست و تالیف این کتاب نیازمند شناخت مولف به کاغذ سازی، عکاسی، ادبیات، فرهنگ و تاریخ است. مدارک این کتاب برای نخستین بار ارایه می شود و دستیابی به این اسناد به دلیل ویژگی ها و وابستگی های فامیلی پدر به خاندان قاجار میسر شد.

فرزند مولف کتاب افزود: این کتاب حاصل عشق پدر به میرزا غلامرضا است. پدرم در سفرهای طولانی خود به چین و کره جنوبی ۲ قطعه از آثار میرزا غلامرضا را به همراه داشت تا دوری از وطن را تاب بیاورد و من شهادت می دهم که ساعت ها به تماشای یک اثر خوشنویسی می نشست و آداب تماشای آثار را نیز حفظ می کرد.

فرهنگ و هنر قاجار مهجور است و در این کتاب تاریخ و فرهنگ آن دوره مورد مطالعه قرار می گیرد و این کتاب محدود به خوشنویسی و انتقال دهنده صرف نیست بلکه تحلیل هایی بر آثار انجام می دهد که به عبارتی بازسازی فضای فرهنگی و اجتماعی دوره قاجار است.

از ماندگارترین آثار به جا مانده از میرزا غلامرضا می‌توان به نشانه‌ سرنامه‌های ناصرالدین شاه، کتیبه‌های مدرسه سپهسالار، مهر تشریفاتی آستان قدس رضوی و خوشنویسی روی کره‌ جغرافیایی جواهرنشان ناصرالدین شاه اشاره کرد که در حال حاضر در موزه‌ جواهرات ملی ایران نگاه‌داری می‌شود. همچنین قطعه‌ی صبحگهیم از شاهکارهای خط نستعلیق و قطعات درخشان است که از زمان نگارش تا به امروز، همواره به عنوان یک تا سه قطعه‌ برتر تاریخ خوشنویسی ایران مورد توجه بوده که در این قطعه میرزا غلامرضا شعر حافظ را به کلک سمّار نگاشته است.

نمایشگاهی از آثار خوشنویسی میرزا غلامرضا اصفهانی آذرماه سال جاری در گالری آریانا برگزار شد و سید مجتبی حسینی معاون هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در بازدید از آن میرزا غلامرضا اصفهانی را از نامداران عرصه خوشنویسی خواند که می تواند نمایش آثار و فعالیت های این هنرمند با توجه به شرایط و مشخصه های اجتماعی، فرهنگی زمان قاجار در روزگار امروز ضرورت و اهمیت داشته باشد.

میرزا غلامرضا اصفهانی الاصل در سال ۱۲۴۶ در تهران چشم به جهان گشود و در سال ۱۳۰۴ دار فانی را وداع گفت و پیکرش را در صفائیه شهرری به خاک سپردند.

مجله بخارا دوماهنامه‌ای فرهنگی و هنری است که در سال ۱۳۷۷ با مدیر مسئولی و سردبیری علی دهباشی آغاز به کار کرد. این موسسه ویژه‌برنامه‌هایی در بزرگداشت نویسندگان و هنرمندان بزرگ ایران و جهان برگزار کرده‌است که می‌توان از میان آنها به مراسم شب‌های رابیندرانات تاگور، گونتر گراس، اوسیپ ماندلشتام، پتر هانتکه، امبرتو اکو، هانا آرنت، هوشنگ ابتهاج، ویرجینیا وولف، بهرام بیضایی اشاره کرد.