کلاه‌فرنگی برای امینه اقدس

همشهری آنلاین-حسن حسن زاده:این تصور از زمانی ایجاد شد که قسمت جنوبی محله اقدسیه که فقط راهی برای رسیدن به محله اقدسیه بود، میزبان برج‌های لوکس شد و اصل محله اقدسیه یا همان دهکده اقدسیه با کوچه باغ‌ها و درختان تنومند وخانه‌های ساده و باصفایش را به زیر سایه برج‌ها کشاند. حالا دیگر سخت است بگویی اقدسیه و منظورت مسجدجامع صدساله محله یا خانه‌های کاهگلی یک طبقه باشد. محله اقدسیه ترکیبی زیبا و دلنشین از تاریخ و هویت وشهرنشینی دارد. در این گزارش نگاهی داریم به قلعه امینه اقدس در این محله که بعدها از سوی پهلوی اول به پادگان دانشجویان افسری تبدیل شد.

پایتخت در روزگار ناصرالدین شاه قاجار اتفاقات عجیب و غریب وریز و درشت بسیاری به خود دید. یکی از همین اتفاقات عوض شدن نام‌آبادی‌ها و محله‌ها بود که به دستور ناصرالدین شاه انجام می‌شد. «علیرضا زمانی» تهران‌شناس درباره قدمت محله اقدسیه می‌گوید: «این محله بین‌آبادی‌های شمیران به نام حصار ملا شناخته می‌شد. صاحب زمین‌های حصار ملا هم محمدناصر خان ظهیرالدوله پدر علیخان ظهیرالدوله بود. علیخان ظهیرالدوله بعدها داماد ناصرالدین‌شاه شد. محمدناصرخان ظهیرالدوله که صاحب باغ و عمارتی در جمال‌آباد شمیران بود، زمین‌های حصار ملا را به ناصرالدین شاه هدیه می‌دهد. ناصرالدین شاه هم در زمین حصار ملا عمارت کلاه‌فرنگی به سبک و سیاق معماری دوران قاجار می‌سازد. البته عمارت چندان بزرگی نبود. ناصرالدین شاه عمارت کلاه‌فرنگی را به همسرش، امینه اقدس هدیه می‌دهد و نام این زمین‌ها به اقدسیه تغییر پیدا می‌کند.» امینه اقدس را که با نام زبیده خانم هم در تاریخ می‌شناسیم به خاطر امانتداری، نظر ناصرالدین شاه را بسیار به خود جلب کرده بود. امینه اقدس اهل گروس (حوالی کردستان) و عمه ملیجک معروف دربار ناصری هم بود. محدوده محله اقدسیه از شمال به دارآباد، از جنوب به اراج، از غرب به کاشانک و از شرق به سوهانک می‌رسد.

برپایی اردوهای نظامی در اقدسیه
آبادی حصار ملا بعد از اینکه به اقدسیه تغییر نام داد جزو باغ‌ها و قصرهای دیوانی به شمار رفت. زمانی ادامه می‌دهد: «ناصرالدین شاه سفرهای اندکی به اقدسیه به‌عنوان بخش ییلاقی املاکش داشته که در کتاب خاطرات اعتمادالسلطنه بارها به آن اشاره شده است. در واقع ناصرالدین شاه عازم سفر بود و در عمارت اقدسیه توقفی کوتاه داشته نه اینکه به قصد اقدسیه از کاخش در تهران راهی شمیران شود.» عمارت کلاه‌فرنگی اقدسیه در دوران محمدعلی شاه قاجار طبق قانونی که باید درآمدی به ولیعهد داده شود، به محمدحسن قاجار ولیعهد محمدعلی شاه می‌رسد. زمانی می‌گوید: «محمدحسن قاجار از ایران بیرون رانده می‌شود. در دوران پهلوی اول و بعد از تأسیس دانشکده افسری در محله امیریه تهران، زمین‌های اقدسیه در اختیار اردوهای نظامی و دانشکده افسری قرار می‌گیرد. کسی هم از اطرافیان محمدحسن قاجار نمی‌تواند به آن اعتراض کند. در زمان پهلوی دوم معترضان که زمین‌های اقدسیه را از دست داده بودند، بار دیگر اعتراض می‌کنند و پهلوی دوم برای جلب نظر آنان، پول زمین‌های اقدسیه را می‌دهد و زمین‌ها در اختیار ارتش قرار می‌گیرد. از سرنوشت عمارت کلاه‌فرنگی اقدسیه کسی خبر ندارد و نمی‌دانیم که چیزی از آن باقی مانده یا خیر.»

اقدسیه در شهرری
زمانی درباره ساکنان روستای اقدسیه می‌گوید: «۱۲ خانوار که حدود ۵۰نفر بودند دهه ۲۰ در روستای اقدسیه زندگی می‌کردند. طبق سرشماری سال ۱۳۵۵ جمعیت روستای اقدسیه ۶۰ نفر برآورد شده است.» در جست وجوی هویت محله اقدسیه شمیران به نام محله اقدسیه در شهرری نیز بر می‌خوریم؛ محله‌ای در نزدیکی بیمارستان فیروزآبادی شهرری که نامگذاری آن هم به امینه اقدس، همسر ناصرالدین شاه می‌رسد. زمانی در توضیح بیشتر می‌گوید: «در منابع مکتوب درباره اقدسیه شهرری مطلبی ذکر نشده. اما بنابر تاریخ شفاهی و به گفته اهالی، باغی در نزدیکی بیمارستان فیروزآبادی شهرری متعلق به امینه اقدس بوده و باغ و زمین‌های اطراف به اقدسیه معروف است. با شروع ساخت‌وساز در دهه ۳۰ محله اقدسیه در آنجا شکل می‌گیرد.»

لوکیشن سریال‌های تاریخی
به گفته قدیمی‌های شمیران، «به» معروف‌ترین و خوشمزه‌ترین میوه روستای اقدسیه بود. از اول تابستان درختان میوه به بار می‌نشست. از گیلاس و آلبالو و آلو تا فصل پاییز و زمستان که انار و خرمالو و به و ازگیل به بار می‌نشست. انجیر و گردو و توت هم بود. باغ و عمارت اقدسیه بعد از انقلاب به‌عنوان لوکیشن فیلم و سریال‌های تاریخی از جمله سریال سلطان و شبان، سربداران و بوعلی سینا قرار گرفت. «محمد هاشمی» مدیر تولید سریال بوعلی سینا می‌گوید: «درپادگان اقدسیه که باغ بزرگی داشت، دکورهایی ساخته شد. کاخ‌های تابستانی وبخشی از دوران کودکی بوعلی سینا سال ۱۳۶۴ در این باغ تصویربرداری شد. دکورهای ساخته شده بعد ازپایان تصویربرداری، خراب و مکان‌های تاریخی مانند روز اول تحویل داده شد.»

روایت‌هایی از اقدسیه در کتب تاریخی
«حجت بلاغی» در کتاب «تاریخ تهران، شمال و مضافات» درباره اقدسیه آورده است: «باغ اقدسیه در مشرق صاحبقرانیه (نیاوران) و از بناهای ناصرالدین شاه قاجار است. نام آن قبلاً حصارملا بود و ناصرالدین شاه آنجا را به نام اقدس‌الدوله یکی از زنان خود اقدسیه نامید. راجع به این باغ در هیچ کتابی شرحی درباره بنا یا باغ آن نیامده. اما در روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه گاهی یا به سببی از این باغ یاد می‌شود و اغلب می‌نویسد که شاه به اقدسیه رفتند. اعتمادالسلطنه در وقایع سه‌شنبه ۱۶جمادی الثانی ۱۲۹۲ نوشته است: بعد اقدسیه رفتم. حوض تازه که فرموده بودند بسازند، تمام شده بود. خیلی خوب شده بود. حمام تازه را هم مشغول ساختن بودند.... از این نوشته معلوم می‌شود که باغ اقدسیه و عمارت آن در حدود همان سال‌ها ساخته شده که تازه حوض وحمام آن را می‌ساخته‌اند. در حوادث روز چهارشنیه ۱۶رجب ۱۲۹۲ می‌نویسند: امروز شاه، ناهار را اقدسیه میل فرمودند. سپهسالار هم احضار شده بود، آمد و نزدیک دریاچه منزل کرده بود. ۲ساعت و نیم به غروب مانده بود شاه سوار شدند با سپهسالار به سمت ازگل راندند و فرمایشات فرمودند. مقارن غروب مراجعت به نیاوران شد. از خیابان اقدسیه که عبور فرمودند آبی دیدند که برخلاف جهت جاری است. ناظم خلوت را مأمور فرمودند برود تحقیق کند که این آب کجا می‌رود... از واقعه دیگری که اعتمادالسلطنه در روز چهارشنبه ۲۳رجب همان سال ضبط کرده، بر می‌آید که در آن تاریخ اقدسیه گردشگاهی کوچک و تازه تأسیس و خصوصی بوده است. او می‌نویسد: صبح سیدمرتضی امامزاده قاسمی را خواستم که بعضی اراضی نزدیک باغ درویش در ابتدای نیاوران را به جهت من ابتیاع نماید. بعد اقدسیه رفتم. شاه امروز تشریف دارند. خیابان پایین ایستاده بودم فرمودند برو کلاه‌فرنگی منتظر باش.... آنچه اعتمادالسلطنه در الماثر و الاثار نوشته است، این نظر را تأیید می‌کند که اقدسیه از بناهای عصر ناصری بوده است. بعد از اینکه اقدسیه طرف توجه ناصرالدین شاه قرار گرفت، رجال دربار و اعیان دولت هم به فکر افتادند که در آن منطقه خانه یا باغ یا به هر حال قرارگاهی برای خود دست و پا کنند.»