مفهوم قرآنی تعارف، زمینه ساز سنت اسلامی ارتباطات میان فرهنگی

به گزارش سرویس اندیشه خبرگزاری رسا، چهارمین نشست هسته ارتباطات میان فرهنگی با عنوان «تعارف، الگوی قرآنی ارتباطات میان فرهنگی» برگزار شد.

در ابتدای این نشست، دکترمحمدحسین شعاعی، عضو هیات علمی گروه ارتباطات و تبلیغ دانشکده معارف اسلامی و فرهنگ و ارتباطات و مدیر هسته ارتباطات میان فرهنگی، ضمن معرفی اجمالی هسته به جایگاه و اهمیت اتخاذ رویکردهای نظری در شکل دهی به بنیان های آکادمیک ارتباطات میان فرهنگی در ایران پرداخت.

در این زمینه، وی بررسی و لحاظ رویکردهای اسلامی به و در ارتباطات میان فرهنگی را از موارد مهم و مغفول و لذا پرداختن به آن را ضروری دانست.

در ادامه، دکتر سیدمحمدعلی غمامی به عنوان مقدمه ضمن بیان اهمیت ارتباطات میان فرهنگی، به موضوع ارتباطات میان فرهنگی به مثابه یک سطح یا رویکرد در دانش ارتباطات پرداخت.

عضو هیات علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) از وجود حداقل سه سنت نظری در ارتباطات میان فرهنگی حکایت کرد که شامل عملگرایی امریکایی، ساختارگرایی فرانسوی، سازه گرایی آلمانی هستند.

وی در تشریح این سه سنت، مفهوم محوری هر یک را به ترتیب، تطابق، تعاون و تحاور معرفی نمود.

در همین خصوص، دکتر غمامی ضمن انتقاد از تسلط نسبی این سه سنت بیان کرد که متاسفانه رویکرد آکادمیک ما در ایران به ارتباطات میان فرهنگی، بیشتر سنت امریکایی است و لذا توجه به دو سنت نظری دیگر نیز بسیار ضروری است.علاوه بر این، سنت های دیگری مانند امریکای لاتین و افریقا نیز باید مورد توجه قرار گیرد.

دکتر غمامی در بخش دوم سخنان خود، به بررسی آیه 13 سوره حجرات از منظر ارتباطات میان فرهنگی پرداخت.

او در این زمینه اذعان کرد که معنای حقیقی تعارف به مثابه کلیدواژه ارتباطات میان فرهنگی در این آیه را باید در خود قرآن جستجو کنیم. دکتر غمامی این واژه را معادل مفهوم «تعامل بالمعروف» دانست و به عنوان نمونه، از مهم ترین کاربردهای مفهوم معروف در قرآن، در حوزه ارتباطات درون خانوادگی (و عاشروهن بالمعروف) نام برد. نکته مهم این است که سطح این مفهوم را می توان میان فرهنگی محسوب کرد.

وی در تشریح آیه بیان کرد که بر خلاف سایر آیات پیشین این سوره که مخاطب را مومنان دانسته، مخاطب در آیه 13 عموم مردم یعنی انسانیت و چیزی فراتر از دین قرار گرفته است. در خوانش ارتباطات میان فرهنگی از این آیه، اولین تفاوت در این آیه، تفاوت جنسیتی است که می توان آن را مهم ترین عامل تفاوت و پیوند فرهنگی دانست؛ این در حالی است که طبق نظریه تطابق در سنت انگلوساکسون قرار است که مذکر و مونث شبیه به هم شوند که متاسفانه نمودهای مختلف این سیاست را در جهان معاصر مشاهده می کنیم.

نکته دیگر در این آیه، واژه های شعوب و قبائل است، به باور دکترغمامی، متاسفانه در این دو مورد، بیش از بررسی معنایی، مفسران به تطبیق مصداقی پرداخته اند، این در حالی است که به لحاظ معنایی واژه شعب مساوی با پراکنده و شعبه شعبه شدن و قبائل نیز به هم روی آوردن است. اجتماعات از حیثی که از هم جدا می شوند، شعوب و از حیث استقبال از یکدیگر قبائل می باشند.

مدیرگروه مطالعات فرهنگی و ارتباطات در ادامه اظهار کرد که باید دو قسمت آیه (قسمت اول: خلق و جعل در راستای تعارف؛ قسمت دوم: تقوی) را با هم در یک سیر ارتباطی در نظر گرفت. نکته آن است که بر اساس تمایز موجود (اعتراف و احترام به تفاوت های جنسیتی و نیز شعوب و قبائل برای رسیدن به تعارف) ، انسان باید با اراده خودش و به صورت آگاهانه نوعی از با هم بودن و صبر اجتماعی را تمرین کند تا آهسته آهسته با ورود به مرحله تقوی به کرامت انسانی دست یابد. گویی تقوی با طی این مسیر حاصل می شود که نتیجه اش کرامت خواهد بود.

سخنران محترم ضمن تشریح واژه های آیه مدنظر، مجددا تاکید نمود که در تک تک واژه های این آیه اعم از «الناس، خلق، ذکر و انثی، جعل، شعوب، قبائل، تعارف» باید دقت کرد. به باور ایشان، تفاوت های جدی میان نظریه تطابق (سنت امریکایی - مبتنی بر نظریه داروین)، تعاون (سنت فرانسوی) و تحاور (سنت آلمانی) با مفهوم قرآنی یعنی تعارف وجود دارد.

برای مثال، در بیان تفاوت میان تعاون و تعارف می توان گفت: قرآن هنگام استفاده از تعاون، قید بدان می زند (تعاونوا علی البر و التقوی و لا تعاونوا علی الإثم و العدوان) و لذا مفهوم تعاون این گونه نیست که ذاتا مفهوم خوب و خیری باشد، در حالی که در دایره روابط همنشینی قرآن، واژه تعارف همیشه در موارد خیر و خوب استعمال می شود. لذا واژه تعارف اصولا بهتر است که ترجمه نشود.

در ادامه، دکتر غمامی به پرسش های شرکت کنندگان از جمله تفاوت سه مفهوم ارتباطات میان فرهنگی(Intercultural Communication)، بین فرهنگی (Cross cultural Communication) و فرهنگی (Cultural Communication) و نیز جایگاه و رابطه نظریه تعارف در خوانش دوگان ساختارگرایی- عاملیت پاسخ داد.

این نشست علمی که به همت هسته ارتباطات میان فرهنگی دانشکده معارف اسلامی و فرهنگ و ارتباطات به صورت مجازی برگزار شد، با طرح چند ایده پژوهشی مهم مانند «مطالعات انتقادی نظریات ارتباطات میان فرهنگی ( مانند: نظریه های گادیکانست) در راستای عبور از نظریات کنونی و رسیدن به الگوهای بومی و اسلامی»، «تلاش در فهم مفهوم تعارف و ادب ایرانیان ( در راستای احیاء و ارتقاء آن، خاصتا با تلاش هایی که برخی از مفسران انجام داده اند»، و نیز « ارتباطات میان فرهنگی جهان اسلام با کشورهای افریقایی و امریکای لاتین، روسیه و حوزه بالکان، شرق اروپا» توسط سخنران محترم به پایان رسید./د102/ف