محمدرضا شجریان قبل و بعد از انقلاب+صدا، فیلم‌ و عکس‌

محمدرضا شجریان در سال‌های حیاتش در عرصه موسیقی با همکاری بزرگان هم‌نسل خویش آثار ماندگاری را تولید کرد. آثاری که هرگز کهنه نخواهند شد.

به گزارش خبرنگار ایلنا، چهل روز از درگذشت محمدرضا شجریان گذشت. شجریان بی‌شک یکی از ماندگارترین خوانندگان موسیقی ایرانی است که همواره به دور از هر حاشیه نسبت به موسیقی دستگاهی وفادار بوده است. او از بدو ورودش به عرصه موسیقی و آواز هیچگاه درگیر حواشی نشد و همواره جانب مردم را نگاه داشت. شاید یکی از دلایل مهم ماندگاری او علاوه بر تاثیر مهمش بر موسیقی، محبوبیت و مردمی بودن اوست.

عکسی کمتر دیده شده از جوانی محمدرضا شجریان. نفر سمت راست رضا ورزنده

شجریان، بیماری چند ساله و شایعه فوت

محمدرضا شجریان که طی دهه‌های قبل آلبوم‌های با اهمیتی را با همیاری موسیقی‌دانان نامدار و مطرح روانه بازار کرده و کنسرت‌های متعددی را روی صحنه برده، چند سالی درگیر بیماری بود و در این مدت توان فعالیت در عرصه هنر را از دست داده بود. این هنرمند سرانجام برای درمان در بیمارستان «جم» بستری شد.

در آخرین دوره بستری شجریان در بیمارستان جم خبرهایی از فوت او در مدت زمان کوتاهی در فضای مجازی انعکاس یافت. اما این شایعه توسط نزدیکان و تیم پزشکی بیمارستان «جم» که شجریان در روند درمان بیماری‌اش را آنجا می‌گذراند، تکذیب شد. دوستداران شجریان پس از قوت گرفتن شایعه فوت این خواننده پیشکسوت، جمعه شب (دوم اسفندماه) مقابل بیمارستان «جم» تجمع کردند و با خواندن آهنگ مرغ سحر نسبت به وضعیت ایشان واکنش نشان دادند و در نهایت توضیحات کامل همایون شجریان درباره وضعیت پدر از نگرانی آنها کاست.

عکسی کمتر دیده شده از شجریان به همراه خانواده در زادگاهش مشهد

فرزانه شجریان در آغوش پدر سال 1347

افسانه، مژگان و راحله شجریان در آغوش پدر

آغاز فعالیت‌های هنری با قرائت قرآن

محمدرضا شجریان، زاده 1 مهرماه سال 1319 اهل مشهد است و فعالیت خود را با تلاوت قرآن آغاز کرد. پدر او که قاری قرآن بود او را تعلیم داد و فن خواندن قرآن را به او آموخت تا آنجا که آوای تلاوت او برای نخستین بار در سال 1331 یعنی زمانی که او 12 سال بیشتر نداشت از رادیو خراسان شنیده شد و اینگونه بود که او طی این اتفاق به جامعه قاریان قرآن پیوست.

سال 1307 مهدی شجریان (پدر) به همراه دیگران در جلسات قرآن

عکسی متعلق به سال 1307. از راست محمدتقی یزدانفر،‌ محمدعلی رحیم‌زاده، علی شجریان (عموی شجریان)، محمدمهدی رحیم‌زاده، محمدحسن رحیم‌زاده و مهدی شجریان (پدر)

تصویری از جلد آلبوم «به یاد پدر» که طی آن به تلاوت سوره‌هایی از قرآن کریم می‌پردازد. شجریان برای ادای دین به پدرش که معلم قرآنش بوده، این مجموعه موسیقایی را به او تقدیم کرد

تحصیل در دانشسرای مقدماتی مشهد

شجریان در 19 سالگی به دانشسرای عالی مشهد رفت و در همان مقطع با یک معلم موسیقی آشنا شد که مسیر زندگی‌اش را تغییر داد و از آن پس فقط به موسیقی می‌اندیشید.

عکسی کمتر دیده شده از شجریان با چهره‌ای متفاوت‌ از همیشه

شغل معلمی و نوازندگی سنتور

شجریان پس از تحصیل در دانشسرای عالی و اخذ دیپلم به استخدام آموزش و پرورش درآمد و شغل معلمی را برگزید و به تدریس مشغول شد اما حین تدریس به ساز سنتور علاقمند شد و برای یادگیری آن مسیر جدیدی را آغاز کرد.

مهاجرت شجریان به تهران و زندگی هنری

شجریان در سال ۱۳۴۶ به تهران آمد و زندگی متفاوتی را آغاز کرد. او با احمد عبادی (آهنگساز و نوازنده سه‌تار) آشنا شد و سپس در کلاس‌های اسماعیل مهرتاش (فارغ‌التحصیل دارالفنون، نوازنده تار و از شاگردان درویش‌خان) شرکت کرد و به یادگیری بیشتر موسیقی پرداخت.

شجریان در کنار خسرو شکیبایی در جوانی

شجریانِ خوش‌نویس

هنر شجریان محدود به موسیقی نبود. او در اواسط دهه ۴۰ به سراغ خوشنویسی رفت و برای یادگیری آن از محضر ابراهیم بوذری (ادیب، خوشنویس، خواننده تعزیه و کارشناس ردیف‌های آوازی) بهره برد و سه سال بعد در خوشنویسی درجه ممتاز دریافت کرد.

احمد عبادی، لطف‌اله مجد و شجریان در جوانی

اجازه از پدر برای یادگیری ردیف‌ آوازی

شجریان با اینکه دغدغه موسیقی داشت و از همان نوزده سالگی آموزش در عرصه موسیقی را آغاز کرده بود، اما در 31 سالگی از سوی پدر اجازه فعالیت یافت. او در سال 1359 با فرامرز پایور (نوازنده سنتور، موسیقی‌دان، ردیف‌دان و آهنگ‌ساز) آشنا شد و از او ردیف آوازی «صبا» را یاد گرفت.

عکسی قدیمی از شجریان

آشنایی با سبک آوازی طاهرزاده و دوامی

شجریان آموزش سبک آوازی «طاهرزاده» را از سال ۱۳۵۱ نزد نورعلی برومند (نوازنده تار، سه‌تار، سنتور، تنبک و کارشناس آواز) فرا گرفت. او یک سال بعد (یعنی در سال ۱۳۵۲) با عبدالله دوامی آشنا شد و ردیف آوازی وی را آموخت. شجریان در همین مقطع با هنرمندانی چون محمدرضا لطفی، حسین علیزاده، جلال ذوالفنون و ناصر فرهنگ‌فر آشنا شد و به عضویت مرکز حفظ و اشاعه موسیقی پیوست که داریوش صفوت سرپرستش بود.

28 مهرماه 1357 عکس شجریان روی جلد اطلاعات هفتگی

شجریان و استعفا از رادیو ملی

محمدرضا شجریان تا پیش از انقلاب در رادیو ملی حضور داشت، اما پس از واقعه 17 شهریور در اعتراض به اتفاقات رخ داده سیاسی و اجتماعی آن زمان از آنجا استعفا داد.

گروه «چاووش» با حضور بیژن کامکار، محمدرضا لطفی، اردشیر کامکار، شجریان، زیدالله طلوعی و ارشد تهماسبی

کانون چاووش

باتوجه به آثار تولید شده توسط کانون «چاووش» می‌توان آن را یکی از مهمترین گروه‌های موسیقی سنتی پیش از انقلاب دانست که با همیاری بزرگان موسیقی سنتی شکل گرفته بود و طی سال‌های فعالیتش با تاثیری که از فضای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی آن دوران می‌گرفت، آلبوم‌های متعددی را منتشر کرد. شجریان نیز یکی از اعضای کانون «چاووش» بود.

کانون «چاووش» با تلاش محمدرضا لطفی و حسن کامکار و هوشنگ ابتهاج پس از استعفای دسته‌جمعی موسیقی‌دانان سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران که شجریان نیز جزوشان بود با همراهی دو گروه «عارف» و «شیدا» شکل گرفت و طی سال‌های فعالیت اعضایش 12 آلبوم را با نام «چاووش» منتشر کرد. به گفته کارشناسان آلبوم‌های چاووش از مهم‌ترین و تاثیرگذارترین آثار ایرانی به حساب می‌آیند.

علاوه بر شجریان، اعضای دو گروه «عارف» و «شیدا» متشکل از عبدالنقی افشارنیا، پشنگ کامکار، زیدالله طلوعی، بیژن کامکار، هادی منتظری‌، مجید درخشانی، محمد جمال سماواتی، ‌ارژنگ کامکار، حسین علیزاده، پرویز مشکاتیان‌، جمشید عندلیبی‌،‌ محمد فیروزی، ‌ناصر فرهنگ‌فر، فرخ مظهری و اردشیر کامکار در کانون «چاووش» حضور داشتند.

آثار انقلابی شجریان و چاووش

شجریان با همکاری اعضای کانون «چاووش» آثار متعددی خواند که تعداد زیادی از آن‌ها محتوای انقلابی و ملی داشتند. «شب نورد» یا «برادر نوجوونه» یکی از قطعات آلبوم «چاووش ۲»، «سپیده» یا «ایران ‌ای سرای امید» و «ایرانی به سر کن خواب مستی» از آلبوم «چاووش۶»، «همراه شو عزیز» و «ایران خورشیدی تابان دارد» از آلبوم «چاووش»، برخی از آثار انقلابی محمدرضا شجریان هستند.

شجریان همراه با پرویز مشکاتیان پس از انقلاب

شجریان در سال‌های پس از انقلاب علاوه بر تربیت و تعلیم شاگردانش با هنرمندان بسیاری همکاری کرد و آثار ماندگاری را به جا گذاشت. او در دهه شصت با پرویز مشکاتیان (موسیقی‌دان، آهنگساز و نوازنده سنتور) همکاری موثری داشت که آلبو‌م‌هایی چون که «بیداد»، «آستان جانان»، «سرّ عشق (ماهور)»، «نوا»، «دستان»، «گنبد مینا»، «دود عود»، «جان عشاق» حاصل آن دروان هستند. شجریان در آن سال‌ها طی ارتباط مفیدی که با مشکاتیان برقرار کرده بود، کنسرت‌هایی را در دیگر کشورها روی صحنه برد.

شجریان حین اجرا به اتفاق مشکاتیان

شجریان و مشکاتیان در جوانی

شجریان در دهه هفتاد

شجریان در دهه هفتاد با هنرمندانی چون داریوش پیرنیاکان، مرتضی اعیان و جمشید عندلیبی همکاری کرد و در مقطعی که برگزاری تور کنسرت‌های برون‌مرزی باب نبود در اروپا و آمریکا به اجرای برنامه پرداخت. آلبوم‌های «پیام نسیم»، «دل مجنون» و «سرو چمان» حاصل این اجراها هستند.

سال 1372 شجریان و همسرش (کتایون خوانساری)

شجریان در زندگی خانوادگی

شجریان که از همسرش فرخنده گل‌افشان جدا شده بود، در سال 1371 یعنی آن زمان که 53 سال سن داشت، با کتایون خوانساری که آن زمان 26 ساله بود، ازدواج کرد. رایان دومین پسر شجریان حاصل این ازدواج است. او متولد کاناداست و در سال 1376 زاده شده است.

فعالیت‌های هنری دهه هفتاد

شجریان در سال ۱۳۷۱ با همکاری گروه «آوا» آلبوم، «آسمان عشق» را منتشر کرد و پس از آن در سال 1372 آلبومی را به بازار عرضه کرد که طی همکاری با محمدرضا لطفی و مجید خلج تولید شده بود و «چشمه نوش» نام داشت. این اثر مربوط به کنسرتی است که سال 1372 در پاریس اجرا شده بود. شجریان مدتی بعد آلبوم‌هایی را منتشر کرد که در دهه شصت طی همکاری با زنده‌یاد پرویز مشکاتیان تولید شده بودند. این آثار «بهاریه»، «جان عشاق»، «گنبد مینا» هستند.

پایان شجریان و مشکاتیان

آلبوم «قاصدک» حاصل آخرین همکاری شجریان با مشکاتیان است که هیچ‌گاه نسخه با کیفیت آن عرضه نشده است.

شجریان و مشکاتیان حین اجرای کنسرت

اولین همکاری شجریان‌های پدر و پسر

آلبوم «یاد ایام» که حاصل کنسرت آمریکا در تابستان ۱۳۷۱ بود، نخستین همکاری محمدرضا شجریان با فرزندش همایون است که در سال 1374 منتشر شد. شجریان در سال ۱۳۷۵ با مجید درخشانی به عنوان آهنگساز همکاری کرد و آلبوم «در خیال» حاصل آن همکاری است.

انتشار آلبوم‌هایی قدیمی و جدید

در سال ۱۳۷۶ دو آلبوم از شجریان منتشر شد که «عشق‌ داند» و «معمای هستی» نام دارند. اولی مربوط به بداهه‌خوانی و بداهه‌نوازی شجریان و محمدرضا لطفی است که در سال 1359 تولید شد. «معمای هستی» نیز آلبومی است که با همکاری زنده‌یاد لطفی، همایون شجریان و عبدالنقی افشارنیا تولید شد. «شب وصال» آلبومی دیگری از شجریان است که در سال 1377 طی همکاری او با داریوش طلایی، سعید فرج‌پوری و همایون شجریان ساخته و عرضه شده است. «شب، سکوت، کویر» آلبوم دیگری است که در سال 1377 با آهنگسازی و صدای شجریان روانه بازار شد و به موسیقی مقامی شمال خراسان اختصاص دارد. نکته جالب اینکه حاج قربان سلیمانی (نوازنده دوتار، مقام‌دان و مقام‌خوان منطقه خراسان) نیز در این آلبوم نوازندگی کرده است. در اواخر دهه هفتاد بود شجریان با همکاری دوباره با گروه «آوا» دو آلبوم «وفا» و «آرام جان» را روانه بازار کرد.

یونسکو جایزه «پیکاسو» را اهدا می‌کند

شجریان در سال ۱۳۷۸ در همکاری با حسین یوسف‌زمانی آلبوم «بوی باران» را تولید و منتشر کرد.

شجریان در کنار بهزاد (خواهرزاده کوروس سرهنگ‌زاده) و محمود قوامی

همکاری با علیزاده، کلهر و همایون

شجریان از اواخر دهه هفتاد یعنی سال 1379 تا سال 1380 با حسین علیزاده،‌ کیهان کلهر و همایون شجریان همکاری کرد. آلبوم «زمستان است» بر اساس اشعار مهدی اخوان‌ثالث حاصل همین همکاری است. این مجموعه موسیقایی در سال 1379 به صورت زنده در کالیفرنیا اجرا شد.

شجریان در دهه هشتاد

همکاری شجریان، حسین علیزاده، کیهان کلهر و پسرش همایون در اوائل دهه هشتاد نیز ادامه یافت و آلبوم‌های «بی‌تو به سر نمی‌شود» حاصل این دوران است که جایزه با اهمیتِ جهانیِ «گرمی» را به خود اختصاص داد. شجریان و سه هنرمند همراهش در سال 1382 پس از واقعه زلزله بم به اتفاق یکدیگر کنسرت برگزار کردند. شجریان درآمد حاصل از فروش آلبوم این کنسرت را به پروژه «باغ هنر» که خودش تاسیس کرده بود، اختصاص داد. «ساز خاموش» و «سرود مهر» دو آلبوم دیگری هستند که شجریان طی آخرین همکاری‌های‌اش با علیزاده، کلهر و همایون آن را خواند.

شجریان در واپسین سال‌های فعالیتش پیش از بیماری

همکاری دوباره با گروه «آوا»

شجریان در سال 1386 بار دیگر با گروه «آوا» همکاری کرد و با همراهی اعضای آن به اجرای کنسرت‌های داخلی و برون‌مرزی پرداخت. آلبوم صوتی «غوغای عشق‌بازان» حاصل این همکاری است. در همان سال آلبوم تصویری کنسرت شجریان و اعضای «آوا» نیز به بازار آمد.

«شهناز» و سازهای ابداعی

شجریان در سال ۱۳۸۷ گروهی تشکیل داد و به احترام جلیل شهناز (نوازنده مطرح تار) نام «شهناز» را برای آن انتخاب کرد. مجید درخشانی و مژگان (دختر شجریان) برخی از اعضای گروه «شهناز» بودند.

حاشیه‌ها تا ممنوعیت پخش ربنا

شجریان پس از دهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری که با اتفاقات و حاشیه‌هایی همراه بود، طی نامه‌ای از عزت‌الله ضرغامی (رییس وقت سازمان صدا و سیما) خواست که دیگر آثارش از شبکه‌های مختلف تلویزیونی پخش نشود. او در این‌باره گفت؛ آثاری که خوانده به ‌ویژه «ایران، ای سرای امید» به سال‌های 57 و 58 تعلق داشته و ارتباطی با شرایط آن مقطع (دهه هشتاد) ندارد. شجریان اعلام کرد که سازمان صداوسیما، هیچ نقشی در تهیه این آثار نداشته و پخش آنها را غیرشرعی دانست.

شجریان در همان نامه دعای «ربنا» و «مناجات افشاری» را به ملت ایران تقدیم کرد و گفت که حساب این دو اثر از باقی آثارش جداست. در ادامه او به دلیل عدم توجه مسئولان وقت تلویزیون، از برخی مدیران آن به‌طور قانونی شکایت کرد. همین اتفاق باعث شد به درخواست مدیران حتی دعای ربنا از شبکه‌های تلویزیون پخش نشود. سپس محمدحسین صوفی (معاون صدای سازمان) به اعتراض شجریان واکنش نشان داد و اعلام کرد که از این مقطع به بعد ربنا از رادیو نیز پخش نخواهد شد! شجریان هم با تاثیر از واقعه سال 1388 با همکاری مجید درخشانی شعری از فریدون مشیری را دستمایه قرار داد و قطعه «زبان آتش» را خواند.

فعالیت گروه «شهناز» در سال 1389 شکل و شمایلی جدی‌تر به خود گرفت. شجریان به اتفاق اعضای این گروه به برگزاری کنسرت‌های برون‌مرزی پرداخت.

آلبوم‌های دهه هشتاد

«بی‌تو به‌سر نمی‌شود»، «فریاد»، «جام تهی»، «ساز خاموش»، «سرود مهر»، «غوغای عشق‌بازان»، کنسرت شجریان و گروه آوا، «آه باران» و «رندان مست» برخی دیگر از آلبوم‌های او هستند که در دهه هشتاد توسط «دل‌آواز» تولید و عرضه شدند.

عکس صفحه اول روزنامه ایران

شجریان در این مقطع با وجود بیماری هنوز در عرصه موسیقی فعال بود

واپسین فعالیت‌های پیش از بیماری

شجریان از سال 1390 به بعد فعالیت زیادی نداشت و معدود آثارش در سال‌های ابتدایی این دهه تولید شدند. آلبوم صوتی «مرغ خوش‌خوان» و دو آلبوم تصویری کنسرت گروه «شهناز» در اوائل دهه نود تولید شدند. او در مدت کوتاهی نیز با تهمورث و سهراب پورناظری همکاری کرد که آلبوم‌ «رنگ تعالی» حاصل این همکاری است. این اثر نسخه فیزیکی ندارد و در فضای مجازی منتشر شد. شجریان پس از این همکاری در سال 1393 بازهم به همراه اعضای گروه «شهناز» به اجرای کنسرت‌ پرداخت که تور جهانی آن «سرگشتگان عشق» نام داشت.

ممنوعیت برگزاری کنسرت و آغاز بیماری

حسین نوش‌آبادی یکی از مسئولان وقت در سال 1394 گفت، محمدرضا شجریان برای برگزاری کنسرت ممنوعیت قانونی دارد. پس از این اتفاق بود که شجریان به علت عوارض ناشی از سرما خوردگی در بیمارستان بستری شد. او در سال 1395 با چهره‌ای متفاوت مقابل دوربین حاضر شد و نوروز آن سال را به مردم تبریک گفت. چهره شجریان در آن فیلم حکایت از بیماری‌اش داشت. می‌توان گفت پس از این اتفاق بود که شجریان دیگر مانند گذشته در زمینه موسیقی فعالیت نکرد.

رونمایی از آلبوم پدر توسط پسر

آلبوم «طریق عشق» حاصل همکاری شجریان، پرویز مشکاتیان در مهرماه سال 1395 توسط همایون شجریان در تالار وحدت رونمایی شد.

شجریان در کارگاه سازسازی

شجریان و سازهایش

شجریان طی سال‌های حضورش در عرصه موسیقی علاوه بر تولید آثار ماندگار در زمینه طراحی و ابداع ساز نیز فعال بود و 62 ساز طراحی کرد.

ساز «شاه صراحی»

«صراحی»، «شاه‌صراحی»، «صراحی آلتو»، «بم‌صراحی»، «شهرآشوب»، «شهرآشوب آلتو»، «بم‌ساز»، «شهنواز»، «شه‌بانگ»، «کرشمه»، «باربد»، «تندر»، «ساغر»، «سبو سوپرانو»، «دل و دل آلتو»، «دل و دل سوپرانو »و «پرهیب» سازهایی هستند که توسط شجریان ابداع شده‌اند.

شجریان در مراسم رونمایی از سازهایش به اتفاق علی مرادخانی و حمیدرضا نوربخش

نخستین نمایشگاه سازهای ابداعی محمدرضا شجریان در اردیبهشت‌ماه سال 1390 و دومین نمایشگاه در شهریورماه 1392 به کوشش موسسه فرهنگی هنری «دل‌آواز» در خانه هنرمندان برگزار شد و مورد توجه موسیقی‌دانان و اهالی فن قرار گرفت که البته انتقادهایی را نیز در پی داشت. شجریان در این نمایشگاه بیش از ده سنتور داشت که با 14 یا 16 ساز دیگر رونمایی شدند. در میان سازهای ابداع شده توسط وی سنتور سهم بیشتری دارد و دلیلش تخصص این هنرمند در زمینه شناخت و تسط بر نحوه نوازندگی این ساز زهی است.

شجریان در حال مقایسه ظاهری ساز «شه‌بانگ» و «کنترباس»

شجریان در آن مقطع طی مصاحبه با رسانه‌ها درباره دلایل ابداع و ساخت سازهای مختلف ایرانی گفت: «انگیزه ساخت این سازها آفرینش نغمه‌های نو و افزایش توانمندی سازهای موسیقی ایرانی بوده ‌است.

سازهای ساخته شده توسط شجریان مورد توجه برخی اهالی فن قرار گرفت اما در میان هنرمندان معاصر مجید رخشانی (آهنگساز و سرپرست گروه موسیقی شهناز) بیش از دیگران به سازهای ابداعی او توجه نشان داده و آنها را روی صحنه برده است.

افتخاراتِ جهانی

شجریان طی سال‌های گذشته در زمینه موسیقی افتخارات جهانی کسب کرده است. او یکی از هنرمندانی است که طی دهه‌های گذشته جایزه نصرت فاتح‌علی‌خان (خواننده مطرح قوالی پاکستان) را از آن خود کرد. در سال 2006 نشان «موتزارت» را از یونسکو دریافت کرد و در سال 1387 از سوی یونسکو موفق به کسب جایزه «پیکاسو» شد. این جایزه هر پنج سال یک‌بار به هنرمندانی اهدا می‌شود که برای شناساندن فرهنگ و هنر کشورشان تلاش کرده‌اند. او در پاییز سال 1389 در مراسمی با نام «سومین سال بزرگداشت ادب و هنر پارسی» در دانشگاه «استنفورد» سومین جایزه «بیتا» را از آن خود کرد.

او برای دو دوره برای تولید و عرضه آلبوم‌‌های «فریاد» و «بی‌تو به سر نمی‌شود» نیز نامزد دریافت جایزه معتبر «گرمی» شد و در سال 1393 از سوی فرانسه نشان «شوالیه» دریافت کرد. جز او شهرام ناظری موفق به کسب این نشان شده است.

استاد آواز ایران سال 1396 در پنجمین جشنواره بین‌المللی «هنر برای صلح» نشان عالی هنر برای صلح را دریافت کرد. او در فروردین‌ماه امسال هم جایزه ویژه «خداوندگار موسیقی» را از جشنواره موسیقی بنیاد «آقاخان» دریافت کرد و مژگان (دختر شجریان) به نمایندگی از پدر جایزه را به خانه برد.

شاگردان شجریان

محمدرضا شجریان علاوه بر تولید آثار با اهمیت و ابداع سازهای متعدد در زمینه تعلیم و آموزش نیز فعال بود. علاوه بر همایون و مژگان شجریان که هر دو از محضر پدر بهره برده‌اند، افراد دیگری نیز شاگرد او بوده‌اند که در میان‌ آنها معصومه مهرعلی، حسام‌الدین سراج، مظفر شفیعی، ایرج بسطامی، علی جهاندار، سینا سرلک و حمیدرضا نوربخش از بقیه مطرح‌ترند.

صحبت‌های محمدرضا شجریان در جشن خانه موسیقی در سال 1389 تالار «وحدت».

در این مراسم از عبدالوهاب شهیدی (موسیقی‌دان پیشکسوت) با حضور شجریان و هوشنگ ظریف تجلیل شد.

آوازخوانی شجریان در محفل خصوصی و در حضور دوستان و شاگردانش.

فیلم کمتر دیده شده از اجرای خصوصی شجریان و انوشیروان روحانی.

سکانسی از فیلم «دلشدگان» ساخته علی حاتمی در سال 1370. آوازها و تصنیف‌های این فیلم بعدها در آلبومی با نام «دلشدگان» منتشر شد.

آهنگساز این اثر سینمایی حسین علیزاده بوده و محمدرضا شجریان به‌جای خواننده فیلم (امین تارخ) آوازخوانی کرده است.

بخشی از صحبت‌های محمدرضا شجریان درباره خودش.

او در این اثر صدای خود را جزیی از فرهنگ کهن ایران می‌داند و تصنیف مورد علاقه‌اش را می‌خواند.

شعر تصنیف مذکور سروده منیره طاهاست و علی تجویدی سازنده آن است و توسط غلامحسین بنان اجرا شده.

فایل صوتی تمرینات شجریان با فرزندش همایون که آن زمان که کودک بود.

«در این سرای بی‌کسی کسی به در نمی‌زند» با صدای محمدرضا شجریان.

آهنگساز این اثر زنده‌یاد محمدرضا لطفی است و فریدون شهبازیان تنظیم‌کننده آن است.

«وداع یاران» اثری از محمدرضا شجریان، محمدرضا لطفی و ناصر فرهنگ‌فر.

این اثر به یاد نورعلی برومند تولید و ارائه شده است.