مشهد در دوران حکومت فتحعلی شاه قاجار چگونه بود؟

هما سعادتمند | شهرآرانیوز؛ خاک مشهد در سال ۱۲۱۰ قمری برای مدت کوتاهی زیر سُم ستوران آغامحمدخان قاجار لگد شد، اما «نادرمیرزا»، نوه نادرشاه افشار، توانست آن را دوباره پس بگیرد. در آن روزگار، کشمکش قاجار و جنگ برای برکناری بازماندگان نادر و انتقال قدرت از ایشان به قاجارها، مشهد و خراسان را به میدان جنگی تبدیل کرد.

فتحعلی شاه قاجار در سال ۱۲۱۷ قمری با فتح مشهد به این غائله پایان داد و ارض اقدس را به صورت رسمی، مرکز ولایت بزرگ خراسان نامید که تا هنوز هم بر این صدر باقی است. زادروز فتحعلی شاه قاجار که برابر تقویم ۴ بهمن ماه آمده است، سبب شد تا در سطر‌های پیش رو به وضعیت شهر در زمان حکمرانی او بر ایران بپردازیم و از یادگار‌های این شاه در مشهد بگوییم.

آغامحمدخان که از سال ۱۱۹۳ قمری و هم زمان با درگذشت کریم خان زند، به آب وآتش زدن خود را برای سلطه بر ایران آغاز کرده بوده، درنهایت در سال ۱۲۰۰ قمری به مراد رسیده و در تهران تاج شاهی بر سر می‌گذارد. ۱۰ سال بعد او با براندازی کامل زندیه، راه خراسان را پیش می‌گیرد و مشهد را تصرف می‌کند. این فتح الفتوح که عمری یک ساله داشته، به همت نوه نادر به سراب تبدیل می‌شود، اما ۶ سال بعد (۱۲۱۷ قمری) فتحعلی شاه قاجار با محاصره طولانی مدت شهر، دوباره آن را باز پس می‌ستاند و این میراث را به قاجار‌ها وا می‌نهد.

مشهد در دوره تاجداری این پادشاه (از ۱۲۱۷ تا ۱۲۵۰ قمری) است که بخت می‌یابد و به عنوان مرکز ولایات خراسان که در آن روزگار، مرزش مرو، سیستان و افغانستان را در بر می‌گرفته و فراتر می‌رفته است، انتخاب می‌شود و پس از آن تا همیشه و هنوز که ۲۲۵ سال از آن می‌گذرد، بر این صدر باقی می‌ماند. این انتخاب، مشهد را به مرکز توجه و دایره انواع دادوستد‌ها و تجارت‌ها تبدیل می‌کند و سبب رونق بازار در آن می‌شود. قدر و منزلت ارض اقدس در این دوران تا به آنجا می‌رسد که هربار یکی از فرزندان، نوادگان یا وابستگان خاص قاجاری بر تخت والیگری آن تکیه می‌زند.

«محمدولی میرزا»، پسر چهارم فتحعلی شاه، نخستین استاندار یا والی قجری است که با حکم پدر بر تخت خراسان تکیه می‌زند، اما از آنجا که هنوز ۱۶ سالگی را هم پشت سر نگذاشته است، پدر تاجدارش، «سردار حسین خان قزوینی» را به عنوان فرمانده لشکر خراسان منصوب می‌کند تا در کنار محمدولی میرزا به انجام امور خراسان بپردازد. او ۱۴ سال بر این سمت باقی می‌ماند.

در اروپا و دیگر ممالک غرب، علوم و فنون توسعه یافته و درحال گسترشی سریع است و همین امر، قاره موبور‌ها و دیگر کشور‌های غربی را با کمبود منابع ملی و مالی روبه رو می‌کند. اتفاقی که این توجیه را به آنان می‌دهد تا در جیب ممالک آسیایی و آفریقایی دست کنند و به نام مستعمره تا می‌توانند، بچاپند.

دوره سلطنت درازمدت فتحعلی شاه که مصادف با اوج فعالیت استعماری دولت‌های انگلستان، فرانسه و روسیه برای تصرف کشور‌های آفریقایی و آسیایی بود، دخالت ۲ کشور روس و انگلیس در امور سیاسی ایران را افزون می‌کند. دولت روسیه نیز با ۲ عهدنامه گلستان و ترکمانچای بخش‌هایی از ولایات غرب و شمال غرب را از ایران جدا می‌کند و انگلستان نیز به بهانه حفظ هندوستان از خطر روسیه، فعالیت‌های خود را در شرق کشورمان افزایش می‌دهد تا دوره تاریکی برای گربه مظلوم آسیا رقم بخورد.
حکومت ازبک بخارا نیز که در همان اوایل عهد قاجاری شهر مرو را تصرف کرده بود، در سال ۱۲۲۳ قمری ایرانی‌های باقی مانده در مرو را وادار به ترک دیار می‌کند، به همین دلیل هم هزاران خانواده مروی در این دوران وارد مشهد می‌شوند.

با جداشدن مرو، ترکمانان هم راه خراسان را بلد می‌شوند و مدام با هدف غارت مردم، مشهد و شهر‌های اطراف را زیر خاک سم اسبان خود می‌گیرند. همه این اتفاق‌ها سبب می‌شود والیان خراسان نتوانند سلطه خود را بر خوانین و خاندان‌های حاکم شهر و ولایات خرد اطراف اعمال کنند، به همین سبب هم «عباس میرزای ولیعهد» در سال ۱۲۴۷ قمری حاکم شرق ایران و خراسان می‌شود و با لشکری انبوه به مشهد می‌آید. عباس میرزا پس از سرکوب قرائی‌های زاوه، کرد‌های زعفرانلوی خبوشان و جلایر‌های کلات در سال ۱۲۴۷ قمری شهر سرخس را هم تصرف می‌کند و دست ترکمان‌های یاغی را از این شهر کوتاه می‌کند؛ ترکمانان در این دوران از سرخس با عنوان انبار بزرگ وسایل غارت شده استفاده می‌کردند. آنان همچنین در این شهر، خراسانی‌هایی را که در غارتگری‌های خود به اسیری گرفته بودند، با نام برده می‌فروختند.

به روایت تاریخ، مشهد تا پیش از ساخت چهارباغ تیموری، هیچ عمارت درخور و شاه نشینی نداشته است تا در وقت آمدوشد امرا و خلفا از آن استفاده شود، بنابراین شاهرخ میرزا در سال ۸۲۱ قمری این باغ را که یکی از زیباترین باغ‌های ایرانی در دوران خود بوده است، در غرب حرم مطهر رضوی می‌سازد. اما ۴۰۰ سال بعد، در پی حملات آغامحمدخان قاجار و فتحعلی شاه به مشهد که قصد سرکوب بازماندگان نادرشاه را داشتند، به مرور تخریب می‌شود و از بین می‌رود. آن چنان که در سال ۱۲۵۰ قمری کوچک‌ترین اثری از آن باقی نمی‌ماند. «جیمز بیلی فریزر» انگلیسی که در این سال وارد مشهد شده است، در سفرنامه خود از روزی می‌نویسد که قدم زنان درحال عبور از چهارباغ بوده است و آن را این طور توصیف می‌کند: «چهارباغ به ویرانه‌ای تبدیل شده بود و فقط مردی در آن بیل می‌زد تا برای خودش سبزی بکارد.»

بنای سلطانم در مشهد که در تکه ای از چهارباغ قدیم ساخته شده است

صحن جدید یا همان صحن آزادی امروز نیز یادگار فتحعلی شاه قاجار در مشهد است. گویا او در سفری که سال ۱۲۳۳ قمری به مشهد داشته است، دستور می‌دهد صحن جدیدی در پایین پای حضرت بسازند که تکمیل آن تا دوره ناصرالدین شاه قاجار به درازا می‌کشد. ۵ سال بعد نیز شاهزاده علی نقی میرزا، پسر فتحعلی شاه، مدرسه‌ای در همان پایین پای حضرت می‌سازد که با نام خودش شهره می‌شود. این مدرسه در این سال‌ها تخریب شده و جای خود را به رواق دارالذکر داده است.

صحن آزادی، عکاس: منوچهرخان عکاس باشی سال 1300 قمری

نخستین ارگ مشهد را ملک محمود سیستانی در سال ۱۱۳۵ قمری می‌سازد که بی شک ۷۹ سال بعد، یعنی وقتی فتحعلی شاه بر تخت می‌نشیند، دیگر فرسوده بوده است. همین می‌شود که پس از تخریب چهارباغ تیموری، محمدولی میرزا که به حکم پدر تاجدارش، فتحعلی شاه، ردای استانداری خراسان را به تن کرده بوده است، ارگ جدیدی در مشهد احداث می‌کند تا مگر به این حیلت کمی بر امنیت شهر در برابر یورش ترکمانان و ازبکان بیفزاید. بررسی اسناد و مکتوبات باقی مانده از این دوران نشان می‌دهد که این بنای حکومتی جدید، در جنوب غربی و متصل به باروی شهر بوده است. «لرد جرج کرزن» از دولتمردان انگلیسی که سال ۱۳۰۷ قمری به مشهد آمده است، درباره این ارگ حکومتی می‌نویسد: «ارگ در جنوب غربی به وسیله میدانی از شهر جدا شده و دارای برج وبارو و دروازه است.»

تصویری از باروی قدیمی مشهد در دوره قاجار

اداره مسجد گوهرشاد و موقوفات آن که بنا بر متن وقف نامه گوهرشاد باید به خاندان خود واقف و پس از آن به یکی از علمای عصر تیموری و اعقاب وی و در صورت برافتادن آن‌ها به یکی از سادات مشهد داده می‌شد، از زمان فتحعلی شاه قاجار به برادرزادگان میرزا مهدی مجتهد شهید که خدمات بسیاری به قاجار‌ها در فتح مشهد کرده بود، سپرده می‌شود. این خاندان از سال ۱۳۲۰ تا ۱۳۸۶ قمری اداره این موقوفات را برعهده داشت و خدمات بسیاری نیز انجام داد که مهم‌ترین آن‌ها ایجاد آب لوله کشی در مسجد گوهرشاد است.

مسجد گوهرشاد - دهه 60

منبع: کتاب‌های «سیمای تاریخی فرهنگی شهر مشهد» و «نگاهی به جغرافیای تاریخی شهر مشهد» از مهدی سیدی، «چهارباغ مشهد تیموری در آینه تاریخ» از سیدهاشم حسینی و دیگر مقالات و منابع مرکز اسناد آستان قدس رضوی.