آخوند ملا علی همدانی؛ کتابخانه سیّار و متخلص به «فنا»

نفر وسط مرحوم آخوند ملاعلی معصومی همدانی است

شفقنا- ملاعلی معصومی همدانی عالم و اندیشمند سده چهاردهم هجری بود که از محضر بزرگان عالم اسلام بهره جست. او در علوم فقه، اصول و رجال سرآمد بود و تألیفات متعددی داشت و همچنین مسوولیت حوزه علمیه همدان را عهده دار بود.

جهان در چند سده گذشته به گزارش تاریخ و به گفته بیشتر محققان داخلی و خارجی، سه انقلاب بـزرگ را به چشم‌ خود دیده است. انقلاب هایی که امواج آنها به فراسوی مرزهایشان نیز کشیده شد. یکی از ویژگی هایی‌ که‌ انقلاب اسلامی را از دیگر انقلاب های پیشین متمایز می‌کند، تکیه آن بر مذهب بود. انقلاب ایران در مرحله‌ای از پیشرفت‌ تکنولوژی‌ رخ‌ داد که انسان را در برابر مسایل و دشواری های‌ بسیار پیچیده‌ای قرار داده بود.

بر هیچ فردی پوشـیده نیست که مذهب مشخصه اصلی انقلاب اسلامی ایران به شمار می‌رود و این‌ موضوع‌ نیز در جای خود نمی تواند از نقش روحانیت در تاریخ و جامعه ایران جدا در نظر گرفته شود. بی‌ تردید یکی از دلایل اصـلی نـفوذ روحانیت در کشورمان، عدم تبعیت از حکومت و استقلال این‌ قشر بوده است. روحانیون و علما در طول تاریخ این سـرزمین بـه هـیچ وجه منصوب‌ مراکز رسمی‌ قدرت نبودند.

روحانیون ایران از واعظ و طلبه گرفته تا مـراجع‌ عـظام‌، همگی نقش موثر و تعیین کننده‌ای در پیروزی انقلاب اسلامی ایفا کردند. همچنین با توجه به‌ رهبری‌ قاطع‌ و یگانه امام خمینی، این عامل تاثیرگذاری ویژه‌ای یافت و شبکه وسیعی از روحانیون‌ از پایتخت تـا دور افتاده‌ترین روسـتاهای ایران نقش آگاهی بخشی و اطلاع رسانی انقلاب را به عهده گرفتند.

گروهی‌ ‌ از روحانیون و آیـات عـظام علاوه بر فعالیت‌ علیه‌ رژیم پهلوی و تربیت مبارزان در سنگر درس و مکتب، با رحلت یا شهادتشان‌ به‌ عـامل شـتاب دهنده انقلاب اسلامی و مبنای‌ ایجاد مرحله جدیدی از مبارزه‌ تبدیل شدند که از آن‌ جمله‌ می‌توان آخوند ملاعلی همدانی را نام برد. او که ‌یار و همراز امام بود و همراه با او افتخار شاگردی حاج شیخ عبدالکریم را داشت‌. در سال های‌ مدرسه هم مباحثه و در سال های اجتهاد همراه و هماهنگ با امام، حضور مردمی و باشکوهی در عرصه‌ سیاست و دیانت داشت. آری مرحوم آخوند حاج ملاعلی همدانی از علما، فقها و مجتهدین‌ عصر بود و در رتبه‌ علمی‌ و اجتهادی و منزلت سیاسی اجتماعی در غرب ایران محوریت داشت. پیغام ها و مکالمات امام خمینی(ره) با او به ویژه از قیام پانزدهم خرداد به بعد، نشان از جایگاه پراهمیت او در تاریخ سیاسی روحانیت معاصر دارد.

از ولادت‌ تا اجتهاد

آخوند ملاعلی همدانی در ۱۳۱۲ هجری در یکی از روستاهای همدان زاده شد. ملاعلی همدانی دوران کودکی و اوایل عمر را در زادگاه خویش به فراگرفتن مبادی‌ علوم‌ اسلامی‌ پرداخت. سپس برای ادامه تحصیل به همدان‌ آمد و به‌ مدت‌ پنج‌ سال‌ از محضر بزرگان و اساتیدی چون عالم عارف شیخ عمادالدین علی گنبدی کسب فیض کرد. او با وجود فقر شدید و تحمل مشقات بسیار توانست علوم ادبی، صرف و نحو، منطق، معانی بیان و فقه را در همدان فراگرفته و سپس جهت کسب دانش از محضر اساتید مبارز، راهی تهران شد. وی در آنجا از حلقه درس آقا میرزا محمود وآخوند ملاعلی‌ عبدالنبی‌ نوری استفاده برد و قسمتی از فقه و اصول را در محضر آیت الله حاج شـیخ مـحمد رضـا تـنکابنی فراگرفت. در طول اقامت پنج ساله در تهران او به تحصیل علم‌ کلام‌، فلسفه، علوم ریاضی و هیات نیز اهتمام داشت.

آخوند ملاعلی هـمدانی در ۱۳۴۰ جهت تکمیل تحصیلات حوزوی رهسپار قم شد و به مدت ۱۵ سال‌ در حوزه علمیه این شهر نزد اساتید مشهوری همچون حاج شیخ عبدالکریم حائری به تکمیل معلومات خویش پرداخت. او در این سال ها در فقه و اصول، منطق، بیان‌، فلسفه‌ و زبان عربی ذخایر گران بهایی‌ اندوخت‌ و تا آنجا پیش رفت که جزو شاگردان ممتاز شیخ عبدالکریم حائری شد، به گونه ای که به خاطر حافظه قوی آخوند، به او لقب کتابخانه سیار داده بود. از نکات جالب توجه در خصوص سال های اقامت آخوند ملاعلی همدانی در قم می توان به هم دوره و هم مباحثه بودن وی با امام خمینی (ره) اشاره کرد. آخوند ملاعلی همدانی در قم‌ مجلس‌ درس پر رونقی داشت که قسمت عمده آن را تدریس سطح در برمی‌گرفت.

در ۱۳۱۵ وی بنا به درخواست‌ مردم همدان و سفارش حاج شیخ عبدالکریم حائری به همدان آمد و در مدرسه‌ کوچک همدان که بعد بـه «مدرسه آخوند» معروف شد، مشغول تدریس شد. آخوند ملاعلی از آن ایام ‌تا خاتمه دوران حیات خویش سرپرستی حوزه علمیه همدان را عهده دار و به عنوان‌ یکی‌ از مجتهدین بزرگ غرب کشور مطرح بود. پس از سقوط حکومت رضاخان در شهریور ۱۳۲۰‌ وی مدرسه محمد حسین ابن احمد مختارانی، متخلص به مجرم همدانی را که‌ به صورت مخروبه درآمده‌ بود، تعمیر کرد، کتابخانه مجهز و بزرگی که اکنون به کتابخانه آخوند یا غرب معروف است با ۱۵ هـزار جلد کتاب نفیس و خطی جهت استفاده طلاب و دانش پژوهان دائر کرد.

فعالیت های ملاعلی علی همدانی

ملاهمدانی که‌ در دوران حیات خود فعالیت های اجتماعی، مذهبی و سیاسی برجسته‌ای داشت، در زمینه تربیت طلاب و جویندگان علم نیز از کارنامه درخشانی برخوردار بود.

از برجسته‌ترین شاگردان وی می‌توان به آیت الله طالقانی‌ و شهید مفتح اشاره کرد. وی علاوه بر تدریس و اداره حوزه علمیه، از ذوق شاعری نیز بهره‌مند بود و اشعاری با تخلص «فنا» می‌سرود. در زمینه فعالیت های اجتماعی و مذهبی نیز می‌توان بـه‌ کمک‌ و اختصاص وجوهات دینی از طرف وی به زلزله زدگان در ۱۳۳۶ اشاره کرد.

آیت الله آخوند همچنین در ۱۳۴۲ در اعلامیه‌ای از مردم همدان خواست کـه به‌ ساخت‌ ضریح مرقد حضرت ابوالفضل(ع) کمک کنند. با شروع نهضت اسلامی مردم ایران به رهبری امام خمینی(ره)، آیت الله آخوند همدانی نیز همراه با امام و مردم‌ وارد صحنه‌ مبارزات شد. ارتباط وی با امام راحل علاوه بر این‌ دوره، ریشه در سال های تحصیل و طلبگی داشت که بعد از آن نیز به طور دائم این دو بزرگوار با یکدیگر در ارتباط بودند.

متعاقب حمله مأمورین ساواک‌ به‌ مدرسه‌ فیضیه قم در ۱۳۴۲ آیت الله آخوند بـه اتـفاق سایر روحانیون همدان تلگرافی مبنی‌ بر محکومیت‌ رژیم به محضر مراجع عظام و امام (ره) مخابره کردند. همچنین در زمان‌ مسافرت محمدرضا پهلوی بـه همدان در خرداد همان سال، آخوند ضمن تحریم هرگونه استقبال از شاه‌ خود نیز از منزل خارج نشد.

به دنبال‌ دستگیری‌ و زنـدانی‌ شدن امام (ره‌) توسط‌ مامورین رژیم در ۱۳۴۲‌ آخوند ملاعلی همدانی به همراه آیت الله بنی صدر جهت همکاری و هماهنگی با روحانیون‌ کشور برای رهایی امام (ره) به تهران‌ مهاجرت‌ کرد. او ضمن‌ شرکت‌ در جلسات روحانیون تهران‌ اعلامیه‌های صادره از سوی آنان را امضاء کرد اما پس از چندی ساواک با زور و تهدید وی را به همدان بازگرداند. در تمام‌ مدتی‌ که‌ امام خمینی در تبعید ترکیه و عراق به سر می بـرد، آیت الله آخوند همدانی ضمن تداوم تماس با ایشان از طریق‌ زائران‌، به وسیله تلگراف نـیز از اوضاع و پیام های‌ امام‌ راحل مطلع‌ می‌ شد. ‌

رحلت آیت الله آخوند و انعکاس آن در کشور

آیت الله‌ آخوند ملاعلی مـعصومی همدانی که در همدان و غرب کشور از محبوبیت ویژه ای برخوردار بود در یکم مرداد وفات یافت و پیکر مطهرش به هـمدان منتقل شد. در تهران و همچنین مسیر انتقال پیکر او به همدان‌ تشییع بـاشکوه‌ و بزرگی از او به عمل آمد. غلامعلی سـماواتی که از جمله تشییع کنندگان بـود دراین باره می‌گوید:«پیکر آیـت الله آخوند را وقتی به تهران آوردند، از فرودگاه مهرآباد تا میدان آزادی‌ با ماشین تشییع شد و از آنجا به صورت کاروان به سوی همدان حرکت کردند کـه رهبری کاروان و مراسم با شهید مفتح بود. »

مراسم تشییع جنازه آیت الله آخوند و حوادث‌ این‌ روز در واقع بهانه‌ای برای مبارزه علیه رژیم و برگزاری مجالس ترحیم‌ در دیگر شهرهای کشور و تشدید مبارزه و تظاهرات تبدیل شد.

پی نوشت ها

۱- عباس مهاجرانی،خیر و برکتی‌ که‌ از دست‌ رفت، روزنامه کیهان، شماره۱۰۵۲۶، ۷ مرداد۱۳۵۷،ص۲۵

۲- غلام حسین قراگزلو، هگمتانه تا همدان، تهران، اقبال، ۱۳۷۳‌، ص۱۷۶

۳- پرویز اذکایی،مرحوم آیت الله العظمی آخوند ملاعلی هـمدانی، روزنامه‌ محراب‌، شماره‌ ۹۳، ۱مرداد ۱۳۷۰،ص ۹

۴- عبدالرحیم عقیقی بخشایشی، تبادل پیام، فصلنامه تاریخ معاصر، شماره‌ ۱-۲، ‌بهار و تابستان ۱۳۷۴،ص ۱۱۸