پیری جمعیت، بحران اقتصادی خاموش و آهسته اروپا

اروپا به صورت بی سر و صدا به سمت آنچه می‌تواند بزرگ‌ترین بحران اقتصادی آن باشد در حال حرکت است. منشا این بحران اما نه یک بانک ورشکسته یا یک حمله نظامی، بلکه پیری جمعیت این قاره خواهد بود.

آمارهای ارائه شده نشان می‌دهند که تا سال ۲۰۷۰ میلادی کمتر از دو اروپایی برای هر فرد بالای سن بازنشستگی قادر به انجام خدمات خواهد بود و این مسئله هزینه‌های هنگفتی را در بخش بازنشستگی و سلامتی برای دولت‌ها به همراه خواهد داشت. در این راستا، سران اروپایی به دنبال راهکارهای جایگزینی برای کاهش تأثیر این امر هستند، هر چند آن‌ها معتقدند که در این مرحله، برخورد با کوه یخ اقتصادی احتمالاً اجتناب‌ناپذیر است.

سالمندی جمعیت، اروپا را به سمت برخورد اجتناب‌ناپذیر با کوه یخ اقتصادی سوق می‌دهد

آخرین گزارش کمیسیون اروپا در مورد پیری، پیش‌بینی می‌کند که مجموع جمعیت اتحادیه اروپا در دراز مدت کاهش خواهد یافت و همچنین این منطقه در دهه‌های آینده، تغییر قابل توجهی در ساختار سنی خود تجربه خواهد کرد. طبق آمار یورواستات (Eurostat) کل جمعیت قاره اروپا بین سال های ۲۰۱۹ (۴۴۷ میلیون) تا ۲۰۷۰ (۴۲۴ میلیون) ۵ درصد کاهش خواهد یافت. به همین ترتیب، جمعیت در سن کار (۲۰ تا ۶۴ سالگی) حتی با در نظر گرفتن جریان مهاجرت، به طور قابل توجهی از ۲۶۵ میلیون نفر در سال ۲۰۱۹ به ۲۱۷ میلیون در سال ۲۰۷۰ کاهش می‌یابد.

یک سخنگوی کمیسیون اروپا به سینکو دیاس گفت که در زمینه کاهش نیروی کار، چگونگی حفظ رشد اقتصادی و حمایت اجتماعی به یک دغدغه مهم برای این نهاد اروپایی تبدیل شده است. نرخ باروری پایین و تعداد زیاد بازنشستگان، بر مسئله تأثیر افزایش طول عمر بر تعادل بین جمعیت کارگران و بازنشستگان می‌افزاید. تغییرات شدید در سال‌های اخیر می‌تواند به طور جدی سیستم‌های بازنشستگی را که همان پیکربندی معمول برنامه‌های بازنشستگی عمومی در کشورهای اتحادیه اروپا است، بی‌ثبات کند.

بنابراین، کتاب سبز اتحادیه اروپا در مورد سالمندی به عنوان گزارشی که جنبه‌های مختلف این پدیده را ارزیابی می کند، تخمین می‌زند که نسبت وابستگی سالمندان در اروپا، (شاخصی که تعداد افراد بالای ۶۵ سال را در مقایسه با تعداد افراد در سن کار نشان می دهد) تا سال ۲۰۷۰ به ۵۹ درصد خواهد رسید که در مقایسه با ۳۴.۱ درصد فعلی، افزایش ۷۵ درصدی را نشان می دهد.

سخنگوی بروکسل تصریح کرد که کاهش مداوم نیروی کار می‌تواند به بازارهای کار فشرده منجر شود و در حال حاضر، چندین کشور عضو با کمبود نیروی کار در برخی از دسته‌های شغلی مواجه هستند. همچنین طبق اطلاعات کمیسیون اروپا، با توجه به کاهش پیش بینی شده جمعیت در سن کار (گروه سنی ۲۵ تا ۵۴ سال) در بسیاری از کشورها، تخمین زده می‌شود که مجموع تقاضای کار در اتحادیه اروپا به طور متوسط ۰.۳ درصد سالانه کاهش یابد؛ این میزان معادل کاهش ۱۶ درصدی جمعیت (۳۲ میلیون نفر) در بازه زمانی تا سال ۲۰۷۰ است.

سانتیاگو کاربو (Santiago Carbó) مدیر مطالعات مالی مرکز تحقیقاتی فونکاس اسپانیا (Funcas) هشدار داد که کمبود نیروی انسانی یکی از مشکلات اصلی است؛ بازار کار اروپا سرمایه خود را از دست خواهد داد و کشورها باید برای دستیابی به این منبع سرمایه، رقابت کنند. نه فقط در اسپانیا و اروپا، بلکه به طور کلی. این خدمات هستند که ارزش افزوده کمتری دارند، مانند کشاورزی. هر چند محدودیت وجود دارد اما می‌توان آن را خودکار کرد.

اعتراض‌های فرانسه به افزایش سن بازنشستگی؛ نمونه‌ای دلسردکننده از هزینه‌های سیاسی اقدامات سران اروپایی

کاربو تصریح کرد در حال حاضر کشورهایی که با بیشترین آسیب مواجهند، کشورهای اروپای مرکزی هستند، اما در سال‌های آینده این بحران در اسپانیا و ایتالیا نیز قابل مشاهده خواهد بود. در این راستا، این کارشناس اذعان کرد که برخی از سران اروپایی قصد دارند اقداماتی در راستای متعادل کردن شاخص ها، مانند افزایش سن بازنشستگی، انجام دهند، اما هزینه‌های سیاسی معمولاً باعث دلسردی مقامات می‌شود که نمونه آن اعتراضات فعلی در فرانسه است.

ریموند تورِس (Raymond Torres) مدیر اندیشکده اقتصادی- اجتماعی اسپانیا (Coyuntura de Funcas) هشدار داد روند اتخاذ سیاست‌های جدید، کندتر از فرآیند سالخوردگی جمعیت است و چنانچه این روند انتقال به سمت جمعیت مسن‌تر به درستی انجام نشود، خطر پیش‌رو این خواهد بود که دولت‌ها، منابع کمتری برای سرمایه‌گذاری در بخش علم، فناوری، آموزش و سایر عواملی که به افزایش بهره‌وری کشورهای اروپایی کمک می‌کند، برخوردار خواهند بود.

بروکسل تاکید می‌کند که در یک دهه گذشته پیشرفت‌هایی در اتحادیه اروپا برای کاهش پیامدهای مالی پیری جمعیت صورت گرفته است. به عنوان نمونه، سن موثر بازنشستگی افزایش یافته و سیستم‌های بازنشستگی اغلب از طریق مکانیسم‌های تعدیل خودکار بهبود یافته‌اند. با این حال، اطلاعات کمیسیون اروپا نشان می‌دهد که روند پیشرفت ناهموار است و انتظار می‌رود چندین کشور عضو شاهد افزایش شدید هزینه‌هایی باشند که پایداری مالی این بلوک را به خطر می اندازد.

علاوه بر هزینه‌های بالاتر بازنشستگی، انتظار می‌رود با افزایش سن جمعیت و افزایش تقاضا برای خدمات عمومی، هزینه‌های مراقبت‌های بهداشتی و مراقبت‌های طولانی‌مدت افزایش یابد.

بر اساس این گزارش، در واقع، با اروپای سالخورده، طبیعی است که شاهد افزایش تقاضا برای خدمات مراقبت باشیم. بنابراین، انتظار می‌رود تعداد افرادی که در سراسر اتحادیه ممکن است به مراقبت طولانی‌مدت نیاز داشته باشند از حدود ۳۰.۸ میلیون در سال ۲۰۱۹ به ۳۳.۷ میلیون در سال ۲۰۳۰ و ۳۸.۱ میلیون در سال ۲۰۵۰ افزایش یابد.

پیش‌بینی‌های کمیسیون اروپا نشان می‌دهد که مجموع هزینه سالمندی جمعیت برای این بلوک تا سال ۲۰۷۰ میلادی، از ۲۴ درصد تولید ناخالص داخلی در سال ۲۰۱۹، تقریباً ۱.۹ درصد رشد خواهد کرد. تخمین زده می‌شود که این رقم در منطقه یورو، در همان بازه زمانی ۱.۷ درصد افزایش یابد.

«پیری جمعیت همچنین یک چالش زیرساختی برای اروپا خواهد بود» گزارش اخیر بانک توسعه شورای اروپا (The Council of Europe Development Bank) نشان می‌دهد که به طور کلی، بازار کار در بخش مراقبت از سالمندان ممکن است به طور خاص تحت تأثیر قرار گیرد: پرستاری یکی از مشاغلی است که در اروپا در وضعیتی نابسامان و در تنگنا قرار دارد. طبق استدلال‌های بیان شده، با افزایش مداوم تقاضا برای مراقبت و کاهش عرضه عمومی نیروی کار، برای اروپا در بلندمدت، می توان انتظار کمبود فزاینده ای در این بخش داشت.

طبق گزارش بانک توسعه شورای اروپا، پیری جمعیت همچنین یک چالش زیرساختی خواهد بود، زیرا تأسیسات و اقامتگاه‌های جدید باید ساخته شوند و این مسئله حتی می‌تواند تقاضای انرژی مجموع اتحادیه اروپا را دستخوش تغییر کند. در این زمینه، برخی از چالش‌ها فراهم کردن مسکن برای افرادی است که در حال حاضر در محیط‌های روستایی و حومه‌ای زندگی می‌کنند و همچنین، تولید مدل‌های انرژی پایدار که بتواند نیاز جمعیتی را که زمان بیشتری را در داخل خانه سپری کنند، تامین کنند.

این گزارش همچنین تاکید می‌کند که نقش بخش خصوصی برای تامین این نیازها اساسی خواهد بود: با توجه به اینکه سازماندهی و ارائه مراقبت از سالمندان در بسیاری از کشورهای اروپایی غیرمتمرکز است، ارتباط بین بخش‌های خصوصی، عمومی و نهادهای ثالث برای ارائه خدمات و زیرساخت‌های نوآورانه متناسب با سطح منطقه‌ای و شهری اهمیت ویژه‌ای دارد.

جایگزین‌ها، گزینه‌ها

مقام‌های بروکسل ادعا می‌کنند که کاهش مورد انتظار نیروی کار می‌تواند تا حدودی با مشارکت بیشتر بخش‌های خاصی از جمعیت جبران شود. گزارش ۲۰۲۱ این نهاد در مورد پیری جمعیت، افزایش نرخ مشارکت کارگران مسن‌تر را پیش‌بینی می‌کند که منعکس‌کننده تأثیر ترکیبی برآورد شده اصلاحات بازنشستگی و افزایش مشارکت زنان جوان‌تر است. با این حال، کارشناسان در این گزارش تاکید می‌کنند که این اقدام برای ایزوله کردن کامل بازارهای کار از شوک جمعیتی کافی نخواهد بود.

فراتر از نرخ مشارکت بالاتر، افزایش بهره‌وری نیروی کار، بهبود شرایط کار و توانمندسازی افراد بیشتر برای کار طولانی مدت نیز از جمله مواردی است که می‌تواند به مقابله با کاهش جمعیتِ در سن کار کمک کند.

در این گزارش آمده است که مهاجرت قانونی می‌تواند به رفع کمبود پرسنل واجد شرایط کمک کند و در نتیجه نیازهای بازار کار را برطرف کند. با این حال به گفته سانتیاگو کاربو، موضوع مهاجرت به عنوان یک جایگزین، راه‌حلی بلند مدت است. مهاجرت یک گزینه است. هیچ راه حلی برای پیری اروپا برای چند دهه آینده وجود ندارد، اما شاید بتوان آن را تغییر داد. اروپا چنانچه قادر به جذب مهاجران واجد شرایط باشد، این گزینه می‌تواند نقش تعیین کننده‌ای داشته باشد.