جایزه داستان حماسی الگویی برای جشنواره‌های تخصصی ادبی است

به گزارش خبرنگار مهر، مونا محمدنژاد پژوهشگر یادداشتی را با عنوان «جایزه‌ای برای حماسه‌سازان داستانی» نوشته که برای انتشار در اختیار خبرگزاری مهر قرار گرفته است.

مشروح متن این‌یادداشت در ادامه می‌آید؛

داستان و داستان‌نویسی به شکل امروزی آن که وام‌گرفته از صورت غربی است، تفاوت‌های ماهوی زیادی با داستان‌های سنتی ایرانی دارد و اگرچه خود در جهان قدمتی قابل‌توجه نداشته، در کشور ما و در میان نویسندگان و ادبای معاصر ایرانی، پیشینه‌ای نه‌چندان چشمگیر دارد؛ بر این اساس، آثاری که در این زمینه در ایران خلق شده‌اند، حتی در سطح حرفه‌ای به زعم بزرگان ادب معاصر، هنوز مخاطبان جهانی را همچون آثار ادبیات کلاسیک فارسی، جذب نکرده‌اند.
سالانه مسابقات ادبی متعددی در زمینه داستان‌نویسی یا نمایش‌نامه‌نویسی به‌طور خاص یا در کنار دیگر فرم‌های ادبی از سوی ارگان‌ها و نهادهای فرهنگی هنری و حتی غیرفرهنگی برگزار می‌شوند و جوایزی نیز در سطوح مختلف به نویسندگان اهدا می‌شود اما این جوایز به تعداد و کیفیت از سطح جهانی نازل‌تر است؛ البته که جوایز ادبی در کشور ما در مقایسه با کشوری مانند فرانسه تنوع و گذشته چندانی ندارد و سالانه حدود ۷۰۰ جشنواره ادبی در این کشور برگزار می‌شود.

به‌طور معمول، هدف و غایت جوایز ادبی تشویق مؤلفان، اطلاع‌رسانی درباره آثار منتشرشده و ترویج، معرفی و سهولت دسترسی آنها برای مخاطبان بوده و پیامدهای رایج این جوایز در نهایت استحکام، انضباط نشر، برقراری پل ارتباطی مؤلف با جامعه و ارتقای کیفیت مطالعه است.

جایزه داستان حماسی

با شیوع بیماری کرونا و به حاشیه رفتن اجتماعات فرهنگی و به تبع آن، حذف و کمرنگ شدن جوایز و جشنواره‌های ادبی، انسان و جامعه فرورفته در خود بیشتر از هر زمان دیگری به مطالعه و کیفیت آن نیازمند شد و حوزه نشر و تألیف کتاب هم در نتیجه ضعف و ورشکستگی اقتصادی ناشی از قرنطینه و تحریم، با چالش‌هایی در سرمایه‌گذاری مواجه شد. در این شرایط، فقدان یا کمبود چنین جوایزی بیش از همیشه احساس شد.

در این راستا، یکی از جوایز ادبی نوبنیان به نام جایزه داستان حماسی که در سال ۱۳۹۷-۱۳۹۸ اولین دوره خود را برگزار کرده بود، دوره دوم خود را بلافاصله پس از فروکش کردن کرونا، در سال ۱۴۰۰ -۱۴۰۱ برگزار کرد و پس از آن، دوره سوم خود را در سال ۱۴۰۱- ۱۴۰۲ به پایان رساند تا فتح بابی باشد برای جوایز تخصصی در حوزه ادبیات داستانی ایران.

ادبیات داستانی ظرفیت فراوانی برای تأسیس و اشاعه رویکردهای تازه دارد و داستان حماسی یکی از این رویکردهای تازه‌ای است که از مواد و مصالح تاریخی و اساطیری به‌وفور بهره می‌گیرد و به بازآفرینی و به‌روزرسانی ادبیات کهن حماسی می‌پردازد. البته در مراحل بعدی، با به‌کارگیری خلاقیت بیشتر و کسب قوام مناسب، می‌توان از مصالح تازه و روزآمد داستان‌پردازی و تلفیق آنها با یکدیگر، بهره برد.

در داستان حماسی معاصر، انسان حماسه از جنگ با دیوان و اتصال به خدایان و نیروهای ماوراءالطبیعه به جنگ با مظاهری دنیوی می‌گراید و پیوندی باورپذیرتر از مواجهه با ماوراءالطبیعه و طبیعت برای مخاطب می‌سازد و رستم فردوسی را با همان دنیای ذهنی در چارچوب زمانی می‌آورد تا روحیه مبارزه طلبی خود را در گشادن بندهای آشنا برای مخاطب امروزی به محک بگذارد.

حماسه مفهومی است که ریشه در ادبیات ملی و دینی دارد، درنتیجه اشتراکات ملی و دینی و استفاده از آنها در بالا بردن روحیه وحدت‌طلبی و ملی‌گرایی در هر دوره تاریخی و هر فرمی ملازم هنر و ادبیات بوده است. بر این اساس و در این دوره پرمخاطره که برخی قوم‌گرایی را بر ملی‌گرایی ارجحیت می‌بخشند و درصدد ایجاد شکاف در میان اقشار و اقوام مختلف هستند، اقتضائات زمانه نزدیکی بسیاری با دوره فردوسی بزرگ دارد؛ آنجا که شاعر اهل طوس این شرایط مخاطره‌آمیز زمانه خود را ادراک می‌کند و با بینش و نگاه خود به بازآفرینی و بازسازی بنای پرافتخار زبان و فرهنگ گذشتگان می‌پردازد. بنابراین خراسان که وطن فردوسی بوده و از دیرباز سرچشمه و سرمنشأ این نوع فاخر ادبی است، منزلی شد برای جایزه داستان حماسی و حوزه هنری خراسان، مجری و برنامه‌ریز این جایزه ادبی.

مرکزگریزی جایزه داستان حماسی

از جمله مزایا و ویژگی‌های این جایزه می‌توان به مرکزگریزی از پایتخت سیاسی و رحل اقامت افکندن آن در پایتخت ادبیات حماسی یعنی خراسان اشاره کرد. ازآنجا که این جایزه در شهر مشهد برگزار می‌شود، خود به نوعی شرایط یک رویداد مرکزگریز را با خود دارد که به شرکت‌کنندگان القا می‌کند فارغ از شهر و استان، آثار آنها مورد قضاوت قرار می‌گیرد. لازمه ارتقای این گونه ادبی پرهیز از مرکزگرایی است که باید در هر استان آثار ادبی ارزشمند معرفی شده و نویسندگانی تربیت شوند تا داستان حماسی بتواند در کنار بهره‌گیری از عناصر ملی، از عناصر و المان‌های بومی هر استان نیز استفاده کند که این امر در جایزه داستان حماسی با برگزاری کارگاه‌هایی در ۱۸ استان به‌خوبی دیده شد.

با اجرای چنین سیاستی در قالب این جایزه ادبی، آثاری با گرایش آشکار به فرهنگ‌های دور از پایتخت، حاشیه‌نشین و زبان‌ها و گویش‌های بومی، منطقه‌ای و ایرانی درخطر انقراض، خلق شده و می‌شوند.

تخصصی بودن جایزه داستان حماسی

از دیگر سو، جایزه داستان حماسی تلاش کرده تا در جامعه ادبی و بخش ادبیات داستانی جریان‌ساز شود. جریان به این معنی که موضوعی را محور کار خود قرار داده که متوجه هویت ایرانی است و آن را در جریان ادبیات داستانی امروز فارسی وارد کرده است تا مورد توجه نویسندگان حرفه‌ای و تازه‌کار قرار بگیرد و آثاری در این زمینه خلق و به ذخایر ادبیات داستانی ایران اضافه شوند. محدود کردن رویکرد داستانی به حماسه خود می‌تواند زمینه‌ساز عمق‌بخشی این فرم ادبی باشد.

همچنین برگزارکنندگان جایزه با نشست‌های تخصصی و دعوت از دانشگاهیان برای شرکت، تلاش کرده‌اند تا ارتباطی علمی و آکادمیک بسازند و به نوعی جریان موردحمایت خویش را تعمیق بخشند.

در دوره اول این جایزه، فقط طرح رمان ارائه می‌شد و طی یک زمان‌بندی طرح‌ها به رمان تبدیل می‌شدند. در دوره دوم، فقط داستان بلند و رمان بود و داستان کوتاه نداشت. در دوره سوم، زمینه مشارکت طرح و نوشتن رمان برای جوانان مستعد و علاقه‌مند فراهم شد تا هم نویسندگان حرفه‌ای برای آثاری که خلق می‌کنند بستر انتشار داشته باشند و هم بخشی برای توجه به داستان کوتاه تدارک دیده شد که این امر موجب شد در دوره سوم، این جایزه با استقبال بیشتری مواجه شود.

رویکرد تربیتی و آموزشی جایزه داستان حماسی

باید گفت صرف ارائه جایزه‌های مادی کلان نمی‌تواند به ارتقا و پرورش در زمینه‌ای خاص یاری رساند و معدود رویدادهای ادبی در راستای تربیت داستان‌نویس و ارتقای داستان‌نویسی طی دوره‌های برگزاری خود گام برنداشته‌اند. یکی از مزیت‌های این جشنواره نسبت به جشنواره‌های دیگر داستان، آموزش در کنار تشویق و ترغیب مؤلفان و اطلاع‌رسانی درباره تالیفات گوناگون است.

از زمان انتشار فراخوان این جایزه تا مراحل پایانی، ۱۸ نشست کارگاهی در استان‌ها در خصوص داستان حماسی برگزار شد و چندین نشست تخصصی در مشهد با دعوت از استادان و مدرسان داستان‌نویسی انجام شده است؛ بنابراین می‌توان اذعان داشت این رویکرد آموزشی نادر و منحصربه‌فرد برای یک جایزه ادبی در چنین سطحی از گستردگی تا چه اندازه می‌تواند یک جایزه ادبی را به غایت اهداف خویش که بالا بردن سطح محتواهای تولیدی است، برساند.

همچنین رونق این جایزه در گرو آن است که مخاطبان و علاقه‌مندان به داستان از نتایج این جایزه استقبال کنند؛ بنابراین نتایج جایزه در هر دوره توسط سوره مهر منتشر می‌شود. به گفته دبیر علمی این جایزه، محمدرضا شرفی خبوشان، «جایزه ملی داستان حماسی، زمینه را برای نوشته شدن و پدید آمدن اثر فراهم می‌کند. این تفاوت عمده جایزه حماسی با سایر جوایز جشنواره‌هاست. این جایزه، یک رخداد ادبی ترغیبی و تشویقی است که برای رونق ادبیات، خصوصاً در ذیل هویت ایرانی تلاش می‌کند. از سوی دیگر، شرایطی فراهم می‌کند که نویسندگان جوان در کنار مربیان و اساتید کسب تجربه جدید داشته باشند.»

در پایان امید است آنچه در جایزه داستان حماسی روی داد در ادامه یک رویکرد رو به پیشرفت و ارتقا باشد و همچنین بتواند به‌عنوان یک الگو در زمینه برگزاری و موضوع‌بندی جوایز ادبی مورد بهره‌برداری قرار گیرد.