فرزندآوری و چالشی به نام مدرنیته

ترویج سبک زندگی غربی و تصورات غیرواقعی از زندگی خانوادگی می تواند به کاهش تمایل به فرزندآوری منجر شود. برخی از پژوهش ها نشان داده اند خانواده ها به دلیل نگرانی از آینده اقتصادی و اجتماعی، تمایل کمتری به فرزندآوری دارند. این نگرانی ها به ویژه در جوامع شهری و در میان طبقات متوسط و بالا بیشتر دیده می شود.

به گزارش «دنیای سفر»، شهروند نوشت: عدم تمایل به فرزندآوری ریشه در عوامل اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و ... دارد. به عنوان مثال بسیاری از مطالعات جامعه شناختی نشان می دهند، تهاجم فرهنگی می تواند منجر به تغییر ارزش ها و اولویت های خانواده ها شود. براساس یافته های مطالعات جامعه شناختی، تهاجم فرهنگی سبب شده جوانان بیشتر به سمت ارزش های فردگرایی و آزادی های شخصی گرایش پیدا کنند که همین مساله ممکن است به کاهش تمایل به فرزندآوری منجر شود.

تحقیقات مختلفی هم این مساله را ثابت کرده اند که با افزایش سطح تحصیلات، افراد به برنامه ریزی خانواده و کنترل تعداد فرزندان توجه بیشتری دارند. این موضوع به ویژه در جوامع شهری که تحت تأثیر فرهنگ های غربی قرار دارند، مشهود است. البته رسانه ها و شبکه های اجتماعی به عنوان منابع اصلی اطلاعات، نقش مهمی در شکل دهی به نگرش ها و رفتارهای اجتماعی دارند. ترویج سبک زندگی غربی و تصورات غیرواقعی از زندگی خانوادگی می تواند به کاهش تمایل به فرزندآوری منجر شود.

برخی از پژوهش ها نشان داده اند خانواده ها به دلیل نگرانی از آینده اقتصادی و اجتماعی، تمایل کمتری به فرزندآوری دارند. این نگرانی ها به ویژه در جوامع شهری و در میان طبقات متوسط و بالا بیشتر دیده می شود. این مطالعات نشان دهنده آن است که تهاجم فرهنگی به عنوان یک عامل مؤثر در تغییر نگرش ها و رفتارهای اجتماعی در زمینه فرزندآوری در خانواده های ایرانی عمل می کند.

مساله جمعیت کشور نیاز به سیاست ها و برنامه ریزی های درستی داشت

از سال ١٣٥٥ تا ١٣٧٥ جمعیت کشورمان افزایش دوبرابری را تجربه کرد. به گفته منصوره سادات مرتضوی، مدیر واحد تهران پژوهشکده زن و خانواده به «شهروند» اما از اواخر دهه ١٣٦٠ سیاست های کنترل جمعیت در جامعه اجرایی شد. بنابرنظر مرتضوی اما چیزی که در این میان مغفول ماند، این بود که مساله جمعیت کشور نیاز به سیاست ها و برنامه ریزی های درستی داشت که کاهش جمعیت منجر به یک بحران نشود.

او می گوید: «واژه های تنظیم خانواده، بهداشت باروری و کنترل جمعیت در سیاست های کنترل جمعیت بارها تکرار شده اند.» او ادامه می دهد:«واژه تنظیم خانواده به دستورالعمل هایی اطلاق می شود که فاصله میان بارداری زنان را کنترل می کند. البته سیاست تنظیم خانواده نادانسته در نهایت منجر به کاهش جمعیت خانواده می شود.» بنابر گفته های مرتضوی، بهداشت باروری در کاربرد وسیع جهانی اش به سلسله رفتارهایی اشاره دارد که هدف اصلی اش، ایمن سازی روابط جنسی است. در جوامع غربی توجهی به موضوع خانواده نمی شود و در مقابل روابط جنسی هم آزاد است، بنابراین مساله بهداشت باروری در این جوامع اهمیت بالایی دارد.

سیاست های کنترل جمعیت، تنظیم خانواده و بهداشت باروری تحت تاثیر نظام سرمایه داری

بنابر گفته های منصوره سادات مرتضوی، عوامل مختلفی بر کاهش و افزایش جمعیت موثر هستند. مرتضوی می گوید: «درصد جوانی و پیری جمعیت، مرگ و میر به ویژه مرگ و میر کودکان، استانداردهای فرهنگی پدران و مادران، جنگ ها و مناقشات و آگاهی دادن به جامعه عواملی هستند که در افزایش و کاهش جمعیت جوامع تاثیر دارند.» او ادامه می دهد: «زندگی مدرنیته سبب شده سن ازدواج در میان جوانان به خصوص زنان بالا برود. سبک زندگی غربی زنان را ترغیب کرده تا در محیط های کاری حاضر شوند. همه این عوامل بی شک در کاهش و افزایش جمعیت تاثیرگذار هستند.»

این مدرس دانشگاه معتقد است سه عامل بر سیاست های کنترل جمعیت موثر هستند. او عامل اول را نظام سرمایه داری می داند و اظهار می کند: «اگر ما تاریخ جهش های اقتصادی جهان به ویژه در کشورهای توسعه یافته را مطالعه کنیم، متوجه می شویم که سیاست های کنترل جمعیت همواره تابعی از وضعیت اقتصادی یا به تعبیر درست تر متناسب با خواست نظام های سرمایه داری بوده است.» مرتضوی بیان می کند: «ساختارهای فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و جمعیتی در نظام سرمایه داری به گونه ای طراحی می شوند که بتوانند به شکل سیال در اختیار این نظام قرار بگیرند. سیاست های مربوط به کنترل جمعیت، تنظیم خانواده و بهداشت باروری هم از این موضوع مستثنا نیستند.»

نظام سرمایه داری برای حفظ چرخه تولید و مصرفش روی افزایش و کاهش جمعیت تاثیر گذاشته است

مرتضوی عنوان می کند: «هرگاه نظام سرمایه داری برای حفظ چرخه تولید و مصرفش به افزایش جمعیت نیاز داشته آن را توصیه و راهبری کرده است. البته هر زمان هم کاهش جمعیت برای حفظ و تداوم این نظام مطلوب بوده به کاهش جمعیت روی آورده است. بنابراین اولین و مهم ترین عامل موثر بر سیاست های کنترل جمعیت، نظام سرمایه داری و اهدافی است که این نظام دنبال می کند.»

این مدرس دانشگاه عامل موثر بعدی را دولت های رفاه می داند و می گوید: «پیرو تغییرات گسترده ای که در ساختار فرهنگی - اجتماعی غرب اتفاق افتاد، دولت های رفاه با ایده پیشرفت گرایی اجتماعی برنامه ریزی کردند. تلاش این دولت ها این بود که در همه عرصه های زندگی شهروندان وارد شوند و آنها را مدیریت کنند.»

مدیر واحد تهران پژوهشکده زن و خانواده عنوان می کند:«صرف نظر از تحولاتی که در شیوه های زندگی و رفتار افراد در میانه های قرن بیستم اتفاق افتاد، دولت های رفاه مستقیم و غیرمستقیم بر خانواده ها تاثیر گذاشتند.» او اظهار می کند: «دولت های رفاه برای رساندن اعضای خانواده به حداکثر آسایش با تمرکز بر آموزه های فردگرایانه که نگاه لیبرالی و غربگرایانه است، تامین رفاه شهروندان را به عهده گرفتند. در نتیجه هزینه این دولت ها بالا رفت، بنابراین دولت ها برای کاهش هزینه ها و مسئولیت هایشان، خانواده ها را تشویق به کوچک شدن کردند و مهم ترین راهبردی که به کار بستند بحث کنترل جمعیت بود.»

کاهش جمعیت تحت تاثیر مدرنیته به عادت شهروندان بدل شده است

بنابرنظر مرتضوی، مدرنیته با تمام مولفه ها و جنبش هایی که از دلش جوشید، شیوه زندگی انسان ها را در حد نهایت دگرگون کرده است. او معتقد است مدرنیته با تغییر الگوی خانواده، آزادی جنسی، اشتغال زنان، افزایش هزینه های نگهداری بچه ها به دلیل سیاست های مصرف گرایانه، پیدایش تکنولوژی های جلوگیری از بارداری، شهرنشینی و بسیاری عوامل دیگر در کاهش جمعیت جوامع تاثیر داشته است. این مدرس دانشگاه می گوید: «کاهش جمعیت تحت تاثیر مدرنیته در یک فرآیند زمانی طولانی رخ داده است، بنابراین بر رفتار افراد رسوخ کرده و به عادت آنها بدل شده است.»

او ادامه می دهد: «به همین دلیل است که دولت ها با تبلیغات و سیاست های تشویقی نتوانستند شهروندان را ترغیب به ازدواج و فرزندآوری کنند چون مدرنیته ساختار زندگی آنان را در راستای کاهش جمعیت قرار داده بود. درواقع شهروندان متقاعد شدند، فرزندآوری به دردسرهایشان اضافه می کند.» بنا بر گفته های مرتضوی با همه این مسائل نتیجه می گیریم کشور ما نیز تحت تاثیر فرهنگ مدرنیته قرار گرفته است برای همین از اواخر دهه ٦٠ به مرور زمان در فرهنگ مان رسوخ کرده و به مسائل مختلفی دامن زده است.

اعمال سیاست های کاهش جمعیت رفتارهای زادوولد در خانواده ها را تغییر داده است

بنابرنظر پژوهشگر حوزه خانواده مهم ترین پیامد کم جمعیتی، کاهش نشاط اجتماعی و اقتصادی است. مرتضوی معتقد است رونق اقتصادی به نیروی جوان وابسته است، بنابراین با پیری جمعیت صاحبان قدرت و سرمایه احساس خطر می کنند. او می گوید: «نیروی جوان باعث پویایی جامعه است و اغلب جهش های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی از دل همین نیروهای جوان به جریان می افتد.» این مدرس دانشگاه ادامه می دهد: «به دلیل اهمیت نیروی جوان در کشوری مانند کانادا روی مهاجرت پذیری سرمایه گذاری شده است، البته در برخی ایالت های کانادا در مساله زادآوری امکانات ویژه ای برای شهروندان در نظر گرفته شده تا آنها را ترغیب به زادآوری کنند.»

مرتضوی معتقد است اعمال سیاست های کاهش جمعیت در بازه زمانی طولانی در کشورمان سبب شده، رفتارهای زادوولد در افراد و خانواده ها تغییر کند و در مقابل شاهدیم عادت های نوین مدرنیته جایگزین آنها شده است، بنابراین جوان کردن جمعیت و تغییر این عادت ها به سهولت امکان پذیر نیست.

تمدن اسلامی ریشه در نوعی پویایی جمعیت دارد

مرتضوی با اشاره به بیانات رهبری در بیانیه گام دوم که یکی از مهم ترین عناصر در حوزه تمدن سازی در مسیر انقلاب اسلامی را عنصر جوانان بیان کرده اند، می گوید: «افزایش جمعیت جوانِ کشورهای اسلامی مساله مهمی است که از سوی قدرت های استعماری یک خطر تلقی می شود.» او ادامه می دهد: « ساموئل هانتینگتون در یکی از کتاب هایش اشاره کرد و به نقش روزافزون مسلمانان اشاره کرده و معتقد است تمدن اسلام، تمدنی است که چالش های آن تا حدودی متفاوت با سایر تمدن هاست. تمدن اسلامی ریشه در نوعی پویایی جمعیت دارد، بنابراین رشد بالای زادوولد در اغلب کشورهای اسلامی این چالش ها را متفاوت کرده است. امروزه بیش از ٢٠درصد جمعیت جهان اسلام را جوانان ١٥ تا ٢٥سال تشکیل می دهند، بنابراین تحلیلگران غربی نسبت به جوانان کشورهای اسلامی هراس دارند.»

مرتضوی اظهار می کند: «با توجه به شرایطی که جهان امروز تجربه می کند باید موازنه جمعیت جوان و تحصیلکرده جهان به گونه ای پیش برود که همه چیز به نفع کشورهای اسلامی رقم بخورد. واقعیت امر این است که تغییر در ترکیب جمعیتی، معادله های فراوانی را دچار دگرگونی می کند.»

کاهش باروری بر سرنوشت تک تک ملت ایران تاثیرگذار خواهد بود

در ابتدای فصل ١٦ و ماده ٧٩ برنامه هفتم توسعه اهداف پنج سال آینده کشور در حوزه جمعیت مشخص شده است. این اهداف شامل ترویج الگوی صحیح همسرگزینی، کاهش میانگین سن ازدواج، افزایش نرخ باروری کل به ٢,٥، افزایش نرخ ازدواج و کاهش نرخ طلاق و همچنین کاهش ٣٠درصدی سقط غیرقانونی جنین است.

به گفته مرتضوی در دولت سیزدهم زیرساخت های لازم برای اجرایی شدن برنامه های حوزه جمعیت فراهم شده است. او عنوان می کند: «دولت چهاردهم با تکالیف روشنی که در برنامه هفتم توسعه آماده شده باید به گونه ای عمل کند که شاهد اثرگذاری این برنامه ها باشیم.» این مدرس دانشگاه ادامه می دهد: «مقام معظم رهبری در نخستین دیدارشان با هیات دولت چهاردهم، خطاب به وزیر بهداشت فرموده اند: یک نکته هم مساله مهم جمعیت و مساله پیری زودهنگام کشور است که خیلی [مهم است]. چهل سال قبل، نرخ رشد جمعیّت مان ۳.۵ درصد بوده که از نرخ های خیلی بالاست. خب یک عده ای دستپاچه شدند و مقرراتی را گذاشتند و محدودیت هایی را ایجاد کردند. حالا آن نرخ [رشد جمعیّت] ما ٣,٥ که هیچ البتّه من دقیق نمی دانم، الان آمار جدیدی ندارم مثلاً نیم درصد یا حداکثر یک چیز این جوری است، ما باز همان مقررات را می خواهیم اعمال کنیم! این[طور] که نمی شود. مقرّرات باید منعطف باشد. یک روز جمعیّت بی ضابطه دارد اضافه می شود، جلویش را بگیرید، خوب است؛ یک روز هم جمعیت متوقّف می شود یا دارد به طرف عقب می رود، کشور به سمت پیری می رود، این جا باید بلافاصله مقررات را طبق نیاز کشور تغییر بدهید. من از آقای دکتر ظفرقندی، وزیر محترم بهداشت، جداً می خواهم ایشان روی این مساله شخصاً دنبال کنند.»

مرتضوی معتقد است کاهش باروری و جمعیت بر سرنوشت تک تک ملت ایران تاثیرگذار خواهد بود. او می گوید: «با توجه به دایره وسیعی که آسیب های کاهش جمعیت بر حیات فردی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی نسل های بعدی به جا می گذارد، باید از فرصت کوتاه باقی مانده کمال بهره را برد و به علمی ترین شکل و با آگاهی بخشی به مردم فراتر از نگاه های سوءسیاسی تلاش کرد نسل های بعدی کمترین آسیب را از کاهش جمعیت ببینند.»

اولویت دادن به کیفیت زندگی و آینده فردی میان شهروندان جوامع همه گیر شده است

ایران وارد مرحله اول سالخوردگی جمعیت شده است. زنگ خطر نرخ «رشد جمعیت ایران» به صدا درآمده است. به گفته جمعیت شناسان تا سال ١٤٢٠ نرخ رشد جمعیت ایران به «صفر» می رسد. واقعیت امر این است که موالید در کشورمان کاهش یافته و آمار مرگ ومیر به دلیل سالخوردگی، تصادفات و ... رو به افزایش است. تمامی این عوامل دست به دست هم داده اند تا مسئولان سیاست ها و مشوق هایی جهت افزایش جمعیت اتخاذ کنند. شهلا کاظمی پور، جمعیت شناس با اشاره به اینکه از سال ٩٠ اغلب تحقیقات به پایین بودن موالید و اینکه چرا زوجین تمایل به فرزندآوری ندارند، اختصاص یافته به «شهروند» می گوید: «عدم تمایل به فرزندآوری مختص ایران نیست، بلکه پدیده ای جهانی است.» بنابرنظر کاظمی پور در دهه های اخیر شاهد گستردگی آموزش و اشتغال زنان هستیم، بنابراین اولویت دادن به کیفیت زندگی و آینده فردی میان شهروندان جوامع همه گیر شده است.

این جمعیت شناس اظهار می کند: «در گذشته خانواده ها گسترده بودند و درآمد خانواده ها از کشاورزی و دامداری تامین می شد، بنابراین تعداد فرزندان در اقتصاد خانواده تاثیر مستقیم داشت. امروزه سبک زندگی خانواده های ایرانی تغییر کرده است. گسترش شهرنشینی هم سبب شده، شیوه زندگی و هزینه های زندگی تغییر کند، بنابراین والدین امروزی سعی دارند رفاه بیشتری برای فرزندان شان مهیا کنند برای همین هزینه های فرزندآوری نسبت به دهه های گذشته افزایش یافته است.»

کشورهای غربی با سیاست مهاجرپذیری مشکل جمعیتی شان را حل کرده اند

الگوبرداری از زندگی غربی بر کاهش تعداد فرزندان در خانواده های ایرانی تاثیرگذار بوده است. درواقع با گسترش رسانه ها و اینترنت، بسیاری از جوانان ایرانی با سبک زندگی و ارزش های غربی آشنا شده اند. این آشنایی می تواند به تغییر نگرش ها نسبت به خانواده و فرزندآوری منجر شود. کاظمی پور با اشاره به اینکه جوامع غربی برای جبران کاهش موالیدشان دو سیاست در پیش گرفته اند، بیان می کند: «یکی سیاست تشویقی و دیگری سیاست مهاجرپذیری است. سیاست مهاجرپذیری در این جوامع نتیجه داده و توانسته بخشی از مشکل جمعیتی شان را حل کند، اما سیاست های تشویقی شان به نتیجه مطلوب نرسیده و نتوانسته نرخ زادوولد را در این کشورها بالا ببرد.»

این جامعه شناس اظهار می کند: «ما برای بالا بردن نرخ زادوولد در کشور سیاست های تشویقی را در پیش گرفتیم که بعد از سال ها اجرایی شدن، نتوانسته نرخ باروری را افزایش بدهد. نکته قابل تامل اینکه ما برای سیاست مهاجرپذیری هیچ برنامه ای نداشتیم.» او با تاکید بر این مساله که دولت ها باید سیاست های زیربنایی را تقویت کنند، بیان می کند: «عدم امنیت اقتصادی و اجتماعی از مسائلی است که دولت ها باید به آن بپردازند تا با رفع آنها ازدواج به هنگام صورت بگیرد. این موضوعات جزء رسالت دولت هاست.»