ماجرای یک زبان فراموش شده در اصفهان

از دیدگاه زبان‌شناسان اصفهان بهشت گویش‌های باستانی است. زبان‌هایی مانند ارمنی، گرجی، عربی، ترکی و گویش‌های متنوع محلی در این استان رایج است و تا به حال چند گویش محلی هم ثبت ملی میراث ناملموس هم شده‌است.

به گزارش همشهری آنلاین، گویش محلی شهر «خورزوق» در ۲ کیلومتری شمال شهر اصفهان، اما این روز‌ها حال خوشی ندارد و در آستانه فراموشی است. حجت‌الله ذکاوتمند، کارشناس میراث ناملموس اصفهان به همشهری می‌گوید که برای نجات این گویش تدوین مستند‌های مکتوب پایان یافته و تلاش برای مستند‌های شفاهی در دست انجام است. لزوم حفظ و پاسداری از گویش‌ها به عنوان گونه‌ای از زبان این است که بخشی از فرهنگ شناخته می‌شود و مردم‌شناسی، باورها، آیین و رسوم را در دل خود دارد.

خورزوق کجاست؟

خورزوق در بخش مرکزی شهرستان برخوار اصفهان است که مردمانش با زبانی ریشه‌دار در فرهنگ باستانی ایران‌زمین سخن می‌گویند. زبانی که در گز، ورزنه، جرقویه و روستای شرقی دیگر اصفهان سخنور دارد، اما در خطر فراموشی است. کارشناس میراث ناملموس اصفهان می‌گوید: «خورزوق، یکی از کهن‌ترین شهر‌های اصفهان است. خورزوق واژه‌ای معرب از خورزوک و به معنای سرزمین خورشید است. مردمان این شهر با گویشی بازمانده از زبان‌های ایران باستان (ماد، اوستا، هخامنشی) صحبت می‌کردند و حالا فقط تعدادی از مادربزرگان و پدربزرگان این زبان را می‌شناسند و با آن صحبت می‌کنند.»

خورزوقی، در معرض فراموشی

حجت‌الله ذکاوتمند ادامه می‌دهد: «دو فرد نائینی یا گزی که به هم می‌رسند به گویش محلی خود صحبت می‌کنند. اما سال‌هاست خورزوقی‌ها صحبت به زبان فارسی را به گویش محلی خود ترجیح داده‌اند. صحبت نکردن با یک گویش آن را از پویایی می‌اندازد و در معرض فراموشی قرار می‌دهد.»

او در توضیح بیشتر می‌گوید: «شهر‌ها مهاجر پذیر شده و توسعه شهری موجب شده است تا اقوام مختلفی در کنار هم قرار بگیرند. در چنین محیطی محلی‌ها هم ترجیح می‌دهند به فارسی صحبت کنند تا به گویش خودشان، چون از مسخره شدن یا انگ چسباندن دیگران دل خوشی ندارند. به همین ترتیب کم‌کم کلمه‌های گویش محلی از یاد می‌رود و حتی پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها هم به زبان فارسی با نوه‌های خود صحبت می‌کنند. دستاورد این تغییر نه تنها انقراض یک گویش بلکه قطع ارتباط نسل جدید با گذشته و فرهنگ خودش است.»

تلاش برای ثبت

پرونده ثبت گویش خورزوقی به جریان افتاده‌است. مستند‌های مکتوب تهیه شده و حالا ضبط صدای قدیمی‌ها برای ادای واژه‌های مختلف در دست اجراست. کارشناس میراث ناملموس اصفهان می‌گوید: «این گزارش میدانی زمان‌بر است. از طرفی بسیاری از موسپیدکرده‌ها کلمات را به گویش محلی فراموش کرده‌اند و یادآوری آن هم برایشان زمان‌بر است.»

حالا از مادربزرگ‌ها کلمه‌های فارسی پرسیده می‌شود و آنان همان کلمه را به گویش خورزوقی ادا می‌کنند. به عنوان مثال در گویش خورزوقی، کلمه اینجا «یا»، آنجا «وا»، امروز «آرو» گفته می‌شود. حجت‌الله ذکاوتمند می‌گوید: «در گویش اصفهانی به خاله، دایزه می‌گویند. در گویش خورزوقی خاله می‌گویند و اگر هم کلمه دیگری بوده، خورزوقی‌ها به یاد ندارند. تهیه دانشنامه شفاهی این گویش کار آسانی نیست.»

شعرخوانی به زبان خورزوقی

یک نویسنده و پژوهشگر زبان خورزوقی هم می‌گوید: «در گویش خورزوقی محل استفاده فعل و فاعل در جمله و نشان مصدری، نشان جمع، ضمیر‌ها با زبان فارسی فرق می‌کند. هر چند در بسیاری از واژه‌ها هم یا از فارسی وام گرفتند یا مشابه بوده‌است. بخش زیادی از این میراث زبانی به دلیل درگذشت گویشوران قدیمی از بین رفته و یافتن افرادی بومی که حافظه قوی برای انتقال آن داشته باشند، دشوار است.»

به گفته یدالله میرزایی، گویش تمام جنبه‌های یک زبان مانند دستور زبان، تلفظ و نگارش را دربرمی‌گیرد ولی لهجه بیشتر بر جنبه تلفظ تمرکز دارد. گویش‌ها علاوه براینکه بخشی از فرهنگ محسوب می‌شوند، گنجینه‌ای از واژگان قدیمی و ریشه‌های زبان فارسی را در خود حفظ کرده‌اند.

کارشناس میراث ناملموس اصفهان نیز تاکید می‌کند: «مهم‌تر از ثبت یک گویش به عنوان میراث ناملموس، پاسداری از آن است.»

برپایی جشنواره بومی محلی، انجمن ادبی شعر به گویش خورزوقی و برپایی مسابقات شعر خورزوقی نیز از دیگر اقدامات برای پویایی این گویش است. حجت‌الله ذکاوتمند همچنین برای حفظ گویش‌های محلی یک پیشنهاد دارد: «در مهدکودک‌ها و مدارس ابتدایی شهر و روستا‌های کشور ساعتی برای صحبت کردن به گویش محلی اختصاص پیدا کند تا بچه‌ها از صحبت با گویش محلی خجالت نکشند و واژه‌ها را به خاطر بسپارند.»

گویش‌های متنوع در اصفهان

نگاهی زبان‌شناسانه به اصفهان نشان می‌دهد که خوانسار و روستا‌های اطرافش، گلپایگان و روستای وانشان، میمه و روستا‌هایی مانند ویو، ازان و وزوان گویش‌های متنوعی دارند. در منطقه کاشان نیز گویش‌هایی ناب مانند ابوزیدآبادی به چشم می‌خورد. در شرق اصفهان شامل نطنز و آبادی‌های اطراف، اردستان، نایین، جرقویه و گز و برخوار و کمشچه نیز گویش خودشان را دارند. فقط در مناطقی مانند گز و خوانسار، مردم همچنان با افتخار به گویش محلی خود سخن می‌گویند. حجت‌الله ذکاوتمند، کارشناس مراث ناملموس اصفهان به همشهری می‌گوید: «گویش محلی میمه، گز، ابوزید آباد در آران و بیدگل ثبت ملی شده‌است.» خورزوق با داشتن پیشینه‌ای کهن و آثار تاریخی به دلیل داشتن کارگاه‌های هنر قلمکاری روی پارچه به پایتخت هنر قلمکاری ایران نیز معروف است.