آموزش مجازی؛ پلی به سوی آزادی علمی یا چالشی برای هویت دانشگاهی؟

به گزارش ایران اکونومیست، ارتباط میان فرهنگ و برنامه درسی یکی از موضوعات مهم و اساسی در حوزه آموزش است. فرهنگ به عنوان مجموعه‌ای از هنجارها، ارزش‌ها و باورها، در شکل‌دهی به آموزش و یادگیری نقش مهمی ایفا می‌کند. بسیاری از متخصصان معتقدند که برنامه‌های درسی نه تنها تحت تأثیر فرهنگ جامعه هستند؛ بلکه خود نیز بخشی از فرهنگ را بازتاب می‌دهند. در این میان، برنامه درسی به نوعی آینه‌ای از جامعه تلقی می‌شود که عقاید، ارزش‌ها و حتی ساختارهای اخلاقی و سیاسی را منعکس می‌کند. در نتیجه، شناخت فرهنگ و تأثیر آن بر یادگیری برای ارتقای کیفیت آموزش و نزدیک‌تر شدن به نیازهای واقعی دانشجویان، ضروری است.

در دهه‌های اخیر، فناوری‌های نوین به سرعت وارد عرصه آموزش شده و منجر به شکل‌گیری یک نوع فرهنگ جدید آموزشی شده‌اند. این فناوری‌ها نه تنها ابزارهای یادگیری را تغییر داده‌اند، بلکه بر روابط انسانی و تعاملات میان دانشجویان و اساتید نیز اثرگذار بوده‌اند. اهمیت این تغییرات به حدی است که می‌توان گفت تمام جنبه‌های آموزش، از طراحی تا ارزشیابی برنامه درسی، نیازمند توجه به این بسترهای فرهنگی و فناورانه جدید هستند.

زهرا طالب، استادیار گروه علوم تربیتی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، همراه با همکارانی از دانشگاه علامه طباطبایی، در پژوهشی جدید تلاش کرده‌اند تا تجربه‌های دانشجویان از فرهنگ آموزش مجازی را واکاوی کنند. این تحقیق با هدف درک بهتر تأثیرات فرهنگی آموزش مجازی بر دانشجویان در بستر آموزش عالی انجام شده است.

این پژوهش از نوع کیفی بوده و برای جمع‌آوری داده‌ها از مصاحبه‌های موسوم به نیمه‌ساختاریافته با ۱۷ دانشجوی آشنا با موضوع استفاده کرده است. محققان از روش پدیدارشناسی، که به بررسی تجربه‌های زیسته افراد می‌پردازد، بهره بردند و داده‌ها را با استفاده از تحلیل مضمون بررسی کردند. برای اطمینان از دقت و صحت نتایج، معیارهای معتبر علمی در اعتباربخشی این تحقیق به کار گرفته شد.

نتایج این پژوهش نشان دادند که آموزش مجازی در آموزش عالی تأثیرات متفاوتی بر فرهنگ دانشجویی گذاشته است. به عنوان مثال، برخی دانشجویان معتقدند که هویت‌های فردی و جمعی در آموزش مجازی تضعیف شده و ارتباطات حضوری و محافل علمی کم‌رنگ شده‌اند. در عین حال، برخی دیگر از آزادی‌های بیشتر و حذف برخی محدودیت‌های سنتی در آموزش مجازی استقبال کرده‌اند. این تفاوت‌ها نشان‌دهنده وجود سه گروه اصلی در میان دانشجویان است: گروه پذیرش، گروه طرد و گروه بی‌تفاوت که هرکدام واکنش متفاوتی به آموزش مجازی نشان داده‌اند.

به طور خاص، گروه پذیرش به این باور رسیده‌اند که آموزش مجازی آزادی‌های علمی را افزایش داده و از کنترل‌های سنتی اساتید کاسته است. در مقابل، گروه طرد آموزش مجازی را به دلیل از بین بردن هویت دانشگاهی و سطحی‌سازی یادگیری، روشی ناکارآمد می‌دانند. گروه بی‌تفاوت اما معتقدند که این دو روش تفاوت چندانی ندارند و بسته به شرایط، هر دو می‌توانند مؤثر باشند.

یکی از یافته‌های کلیدی این پژوهش نشان داد که فرهنگ آموزش مجازی می‌تواند فرصتی برای رشد یادگیری مشارکتی و استفاده از ابزارهای فناورانه باشد، اما چالش‌هایی همچون تقلب علمی و کاهش عمق یادگیری نیز از معایب آن است. نتایج نشان می‌دهند که اگرچه برخی از محافل حضوری علمی به دلیل فضای مجازی از بین رفته‌اند، اما ارتباطات آنلاین می‌توانند مشارکت علمی را دوچندان کنند.

این مطالعه که نتایج در دوفصلنامه «مطالعات برنامه درسی در آموزش عالی» وابسته به انجمن مطالعات برنامه درسی ایران منتشر شده است، تأکید دارد که سیاست‌گذاران و دست‌اندرکاران آموزش باید به تفاوت‌های فرهنگی و نیازهای دانشجویان توجه بیشتری داشته باشند، چراکه تنها از این طریق می‌توان آموزش مجازی را به بستری برای یادگیری عمیق‌تر و موفق‌تر تبدیل کرد.