«عزاداری کمر به کمر»؛ آیین 400 ساله

هانی رستگاران، مسئول ثبت آثار ناملموس استان سمنان و پژوهشگر فرهنگ‌عامه درباره آیین عزاداری یکی از روستاهای سمنان با نام «عزاداری کمر به کمر، هویت شیعی روستای قلعه‌نو خرقان» به ایران اکونومیست گفت: فرهنگ هر قوم و ملتی ترکیبی از اعتقادات، باورها، آئین‌ها و مراسمی است که در طول تاریخ توسط پیشینیان ساخته‌ و پرداخته شده است و طی فرآیند جامعه‌پذیری از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود. یکی از آئین‌های عزاداری و سوگواری در دهه اول ماه محرم در روستای قلعه‌نو خرقان، سینه‌زنی کمر به کمر بوده است که یکی از رسوم دیرینه مردم این روستا در دهه اول ماه محرم است که با شماره ٣٠۵٢ در فهرست آثار ناملموس ثبت شده است.

او افزود: همه‌ ساله با آغاز ماه محرم این مراسم با قدمتی دیرینه بین اهالی روستا انجام می‌شود. اهالی هر محله شب‌های اول ماه محرم در حیاط حسینیه محل خود جمع شده و به سینه‌زنی می‌پردازند. شور و هیجان این مراسم از هفتم ماه محرم بوده است و در روز عاشورا به اوج خود می‌رسد. در این مراسم عزاداران اباعبدالله الحسین دوشادوش یکدیگر به نشانه همدلی و اتحاد کنار هم ایستاده و کمر یکدیگر را گرفته دایره‌ متحدالشکلی تشکیل داده و بانوای نوحه‌خوان بر سینه می‌زنند. گفتنی است گاهی تعداد حلقه‌ها با توجه به ازدیاد جمعیت به 10 تا 15 حلقه نیز می‌رسد.

به گفته رستگاران روستای قلعه‌نو خرقان از جمله روستاهای مذهبی شهرستان شاهرود است که عزاداری ماه محرم در اماکن مذهبی آن همچون تکیه، حسینیه و مساجد، قدمتی دیرینه دارد.

این پژوهشگر درباره قدمت این آیین توضیح داد: آیین سوگواری سینه‌زنی کمر به کمر روستای قلعه‌نو خرقان یکی از رسوم دیرینه مردم این روستا در دهه اول ماه محرم بوده است و بنا به گفته پیر غلامان و کهن‌سالان روستا قدمتی چهارصدساله دارد. همه‌ساله با آغاز ماه محرم این مراسم در بین اهالی روستا انجام می‌شود. اهالی هر محله شب‌های اول ماه محرم در حیاط حسینیه محله خود جمع شده و کمر به کمر به سینه‌زنی می‌پردازند. گفتنی است تعداد سوگواران در شب‌های اول ماه محرم کم بوده و به‌تدریج، هر شب به تعداد سوگواران اضافه می‌شود.

او با بیان اینکه از ویژگی‌های مهم این آیین، اهمیت و احترامی است که برای کهن‌سالان، پیر غلامان و سادات قائل هستند، افزود: حضور پیر غلامان و سادات در حلقه اول «سردسته» و بستن شال سبز رنگ دور کمر و بر روی شانه سادات، نشان از عزت و احترام به آنان است. جوانان در میانه و کودکان در انتهای حلقه، دسته سینه‌زنی کمر به کمر را تشکیل می‌دهند. عزاداران حلقه‌های سینه‌زنی کمر به کمر را به دور علم، علامت، پرچم و نخل تشکیل می‌دهند. بنا به گفته کهن‌سالان روستا در گذشته عزاداران به هنگام سینه‌زنی شالی را که به کمر بسته بودند گرفته و سینه‌زنی می‌کردند. ولی امروزه کمربندهای یکدیگر را برای انجام این کار می‌گیرند.

این پژوهشگر اضافه کرد: همچنین از شب هفتم ماه محرم سوگواران هر حسینیه پس از تجمع در حسینیه محل خود و اجرای مراسم سینه‌زنی و نوحه‌خوانی به سمت حسینیه‌های سایر محله‌های روستا برای عزاداری می‌روند. سوگواران در شب هفتم ماه محرم از حسینیه قلعه بالای روستا برای عرض ارادت به حسینیه خرقان رفته و در اصطلاح مهمان این حسینیه شده پس از عرض سلام و ارادت با سوگواران حسینیه فوق به‌سوی «تکیه میانه» رفته، سپس در صحن حیاط این حسینیه سوگواران حلقه متحدالشکلی را تشکیل داده و دوشادوش یکدیگر و درحالی‌که کمر هم را گرفته‌اند با اتحاد خاصی با نوای نوحه‌خوان، سه ضرب بر سینه می‌زنند. سپس به‌سوی «حسینیه حاج قاسم» برای عزاداری می‌روند.

رستگاران گفت: این آیین دارای یک حرکت و ریتم حماسی است که دو قدم به جلو و یک‌قدم به عقب دارد و برگرفته از واقعه روز عاشوراست زمانی که اباعبدالله الحسین (ع) عازم میدان بودند دو قدم به جلو و یک‌قدم به عقب برداشته و به خیمه‌گاه نگاه می‌کردند. هرگاه نوحه‌خوان به شور و هیجان نوای خود بیافزاید سینه‌زنان درحالی‌که کمر یکدیگر را گرفته‌اند با سرعت بر سینه خود زده، حرکات پاهایشان تندتر و با پرشی همراه می‌شود. کودکان و نوجوانان نیز در کنار سایرین با گرفتن کمر یکدیگر در کنار آنان سینه کمر به کمر را تلمذ می‌کنند.

مسئول ثبت آثار ناملموس استان سمنان اظهار کرد: سوگواران سپس به‌سوی «حسینیه ذوالفقار» رفته و در آنجا تا پاسی از شب گذشته به عزاداری و سینه‌زنی می‌پردازند. در شب هشتم ماه محرم هیئت عزاداری «حسینیه حاج قاسم» روستای قلعه‌نو خرقان جهت عرض ارادت و تسلیت به «تکیه میانه و حسینیه‌های خرقان و ذوالفقار» می‌روند. دید و بازدیدهای هیئت‌های عزاداری تا شب دهم محرم به طول می‌انجامد. در شب تاسوعا، سوگواران حسینی به حسینیه خرقان و حسینیه‌های پایین روستا به جهت عزاداری می‌روند. با نزدیک شدن دسته عزاداری به حسینیه میزبان یک نفر به نام «جلودار» بر شیپور دمیده و حضور هیئت را اعلام می‌دارد. در این هنگام هیئت میزبان نیز به نشانه خوش‌آمد گویی در شیپور می‌دمد.

او افزود: دیدوبازدید هیئت‌های عزاداری از شب هفتم ماه محرم از حسینیه قلعه بالا، حسینیه اعظم، میانه، ذوالفقار و حسینیه حاج قاسم آغاز و تا شب دهم ادامه می‌یابد. در شب دهم ماه محرم همه دسته‌های عزاداری در مزار روستا و در جوار امامزاده که اهالی در اصطلاح به آن «معصوم زاده» می‌گویند جمع شده و تا نیمه‌های شب به عزاداری می‌پردازند. در روز عاشورا عزاداران حسینی و همه دسته‌جات عزاداری اعم از زنجیرزن و سینه‌زن در حسینیه‌های محله‌های خود جمع شده با برافراشتن پرچم، علامت، علم، اسب ذوالجناح و نخل به مکانی که «قتلگاه» نام دارد رهسپار می‌شوند. پس از جمع شدن دسته‌های عزاداری در این مکان دسته «سینه‌زن کمر به کمر» بالغ‌ بر بیست حلقه نیز با شور و هیجان خاصی بر سینه زده و عزاداری می‌کنند.

رستگاران گفت: به هنگام ظهر عاشورا با بلند کردن نخل توسط هیئت‌های عزادار، صدای شیون و ناله بلند شده و همگان ذکر «الله‌اکبر» و «وای حسین کشته شد» را بلند فریاد می‌کشند، کبوترها را پرواز داده و در گوشه‌ای از مکان قتلگاه خیمه‌ها را به آتش می‌کشند. اتمام عزاداری با شنیدن صدای اذان بوده که سوگواران نماز ظهر عاشور را در این مکان به جماعت برگزار می‌کنند. امروزه مفهوم و سبک خوانش نوحه‌ها با نوحه‌هایی که درگذشته انجام می‌شده تغییر کرده است. درگذشته مداحان نوحه‌ها را به‌صورت ساده خوانده و سینه‌زنان درحالی‌که کمر یکدیگر را گرفته بودند به‌آرامی بر سینه می‌زدند. اما امروزه مداحان جوان با شور و هیجان خاصی مداحی کرده عزاداران را به شور آورده آنان نیز با هیجان خاصی بر سینه زده و پرش پاهایشان تند و بلندتر است.