به گزارش خبرگزاری مهر، اولین نشست از سلسله‌نشست‌های تخصصی آئین‌های مذهبی در تاریخ ایران با عنوان «دولت، مناسک و مردم»، ۱۳ اسفند ۱۴۰۳ با حضور جبار رحمانی عضو هیئت‌علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و تمدنی وزارت علوم، سینا کلهر عضو هیئت‌علمی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی و دبیری علمی یعقوب پناهی عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات در پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات برگزار شد.

کلهر با بیان اینکه نگاه کارکردگرایانه به مناسک دارد، اظهار کرد: کارکرد مناسک در ادوار تاریخ متفاوت است. آئین‌های عزاداری مشابه مراسم شادی و عروسی از ابتدای انقلاب تا امروز تغییر کرده است، جامعه ایران از جامعه کشاورزی و روستایی به جامعه خدماتی و شهری تبدیل شده است و این سبب تغییر مناسبات مناسک می‌شود.

پایه شکل‌گیری و امتداد مناسک مردم هستند

عضو هیئت علمی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی ادامه داد: امروز عروسی چند روزه دیگر معنا ندارد، بلکه عروسی در زمان کوتاه به دلایل اقتصادی در تالار برگزار می‌شود. مناسک نیز مشابه مراسمات دیگر تفاوت فرمی و محتوایی پیدا کرده است.

مناسک آغاز ماه مبارک رمضان در ایران و بقیه کشورها متفاوت است، نهادهای متعددی مانند شهرداری‌ها در برخی سال‌ها تلاش کردند اما به موفقیت نرسیدند، اما چند روز دیگر در شب‌های قدر جمعیت زیادی در مراسمات شرکت می‌کنند، علت تفاوت کجاست؟ مناسک شب قدر در مردم و مناسبات اجتماعی ایران ریشه دارد.

وی گفت: در مناسک ملی، چهارشنبه پایان سال یا همان چهارشنبه‌سوری را داریم، در چند دهه اخیر برخی این رویداد را ناهنجار و ناپسند توصیف کردند و حتی دولت در برخی سال‌ها به دنبال کنترل کردن رفت و میادینی را معرفی کرد، اما موفق نبود، چون جامعه فرم محبوب خودش را اجرا می‌کند.

اربعین یک مراسم کوتاه‌مدت برای آشنایی نسل جوان با مفاهیم دینی است

کلهر با بیان اینکه رویدادهای بزرگ مذهبی امروز با تغییرات کلان‌شهرها مطابق شده است، افزود: در شهر چندمیلیونی نیاز به مراسم بزرگ است و به همین دلیل هیئت‌های پرجمعیت شکل پیدا کرده است. شهر میلیونی تهران نیاز به مناسک میلیونی هم دارد.

این پژوهشگر در ادامه گفت: رویدادهای جدید محصول خلاقیت است، نسل جدید با تحولات جدید چگونه با مفاهیم دینی آشنا می‌شد؟ شاید فقط اربعین و اعتکاف و مناسک کوتاه‌مدت ظرفیت ارتباط‌گیری با نسل جدید را دارا باشد.

ریشه هویتی مناسک در حیات اجتماعی مردم است

برخی نگاه شر مطلق به دولت دارند

وی تأکید کرد: راهپیمایی غدیر یا رویدادهای دینی سال‌های اخیر محصول طراحی یک تیم مشخص نیست، بلکه محصول وحدت هیئت‌ها و گروه‌های مذهبی کوچک است. دولت در وضعیت فعلی، از انجام وظیفه خود در عرصه روزمره ناتوان است، چگونه تنها عنصر مؤثر در برگزاری مناسک یا مدیریت دین مردم باشد؟

استاد دانشگاه با اشاره افراط و تفریط در نگاه به دولت، گفت: مثال معروفی است که کویر را هم به دولت بدهید، بعد از مدتی شن کم می‌آید. برخی ابتدای انقلاب با افراط به دنبال دولتی‌کردن همه عرصه‌ها بودند و امروز مشکل تفریط در نگاه به دولت ایجاد شده است، به این معنا که حضور دولت در همه عرصه‌ها شر مطلق است! اما حقیقتاً دولت مهم‌ترین ابزار مدیریت جامعه است.

سیاست حاکمیت بسترسازی برای مناسک است

استاد دانشگاه با سیاست رسمی جمهوری اسلامی کمک در زیرساخت است، گفت: دولت و حاکمیت در سال‌های اخیر به دنبال ایجاد زیرساخت و بسترسازی بوده است و از حضور افراطی پرهیز کرده است. در اربعین حدود ۶ میلیون زائر از ایران حضور پیدا می‌کنند، دولت سکولار هم باشد طبعاً در جاده یا مسیر رفت و آمد سهولت ایجاد می‌کند!

رهبری فرمودند مساجد را دولتی نکنید

کلهر با نقل خاطره‌ای از یک طرح تقینی در مجلس گفت: در سال‌های اخیر در مجلس پیشنهادی مطرح شد که دولت مدیریت کل مساجد را بر عهده بگیرد، یکی از افراد ثقه برای من نقل کرد که رهبر انقلاب فرمودند: «مساجد را دولتی نکنید.»

مناسک نقش مهمی در انسجام جامعه ایران دارد

عضو هیئت علمی مرکز پژوهش‌های مجلس در ادامه گفت: هیچ وقت در تاریخ ایران به اندازه دو دهه اخیر به دلایل تحریم تحت فشار نبوده است، اما مناسک نقش مهمی در تاب‌آوری و انسجام داشته است. در بحران کرونا، هیئت‌ها و گروه‌های مذهبی و اجتماعی با همکاری توانستند بهتر از بسیاری از کشورها، بحران را مدیریت کنند.

بودجه فرهنگ و دین کمتر از ۱ درصد است

کلهر در انتها گفت: هر سال جدول بودجه‌ها منتشر می‌شود و برخی طوری منعکس می‌کنند که بودجه زیادی به امر فرهنگی تزریق می‌شود، در صورتی که به عنوان مثال در بودجه سال ۱۴۰۴ کمتر از ۱ درصد بودجه برای مسائل فرهنگی تدارک دیده شده است.

در ادامه این نشست جبار رحمانی طی سخنانی اظهار کرد: پیرامون مداخله دولت در امر مناسک تفاوت نظر وجود دارد. یک نکته مهم وجود دارد که آئین‌های بزرگ نیاز به حمایت قدرت دارد و بدون مداخله نظام قدرت، شکل نمی‌گیرد.

حاکمیت سیاست‌گذار اصلی آئین‌ها در ایران است

استادیار انسان شناسی فرهنگی با اشاره به تمایل مرکزگرایی دولت مدرن در ایران، گفت: تصور می‌کنند قوه تشخیص برتر در مرکز وجود دارد و برای همین اهل شنیدن نیست. حاکمیت تعیین‌کننده سیاست‌های اصلی آئین‌ها در ایران است و دولت‌های موقت باید با هسته اصلی حاکمیت هماهنگ باشند.

وی افزود: حاکمیت سیاست‌های متفاوتی مانند محدودسازی پیرامون عروسی اعمال کرد، در برخی موارد مانند آئین‌های تدفین بدون توجه عبور کرد، اما در برخی موارد مانند آئین‌ها مانند دهه فجر تأسیس شده است یا در برخی موارد مانند نماز جماعت در ادارات یا جشن تکلیف توسعه پیدا کرده است.

اربعین و اجتماعات دو نقطه مهم آئین‌های اخیر است

پژوهشگر حوزه انسان‌شناسی فرهنگی در ادامه گفت: پیاده‌روی اربعین و اجتماعات آئینی از ابداعات مهم حاکمیت بوده است و تغییر مهمی در نظام شیعی ایران ایجاد کرده است که مزایا و تهدیداتی دارد. البته باید گفت ضرورت کلان‌شهر، مراسمات بزرگ است.

وی در ادامه گفت: یکی از اتفاقات فعلی، یکسان‌سازی و حذف فرم‌های متنوع و متکثر سنت‌های آئینی است. البته در برخی موارد مانند حسینه معلی به برخی از سنت‌های بومی توجه شده است. به صورت کلی آئین‌های تهران – مرکز توسعه پیدا کرده است و آئین‌های بومی – محلی تضعیف شده است.

اربعین فضای ارتباطی مردم ایران و عراق را تلطیف کرد

رحمانی در انتها گفت: روایت اینکه حاکمیت همیشه اشتباه عمل می‌کند، دقیق نیست. به عنوان مثال در اربعین، حضور مردم ایران در عراق و سفر مردم عراق به ایران، باعث تلطیف فضای بعد از جنگ شد، اما در برخی موارد مانند حج دانش‌آموزی نیز زیاده‌روی شد.