تحولات اخیر در باکو و دیدار روز پنجشنبه «الهام علی‌اف» با نمایندگان ۱۵ کشور عضو ناتو را باید فراتر از یک رویداد دیپلماتیک معمول ارزیابی کرد. این نشست، در امتداد روندی طولانی‌مدت از همکاری‌های نظامی و آموزشی آذربایجان با ناتو از سال ۱۹۹۴ تاکنون قابل تفسیر است، اما اکنون ابعاد سیاسی و امنیتی آشکارتری یافته است.

به گزارش شرق، بر اساس بیانیه رسمی ریاست جمهوری آذربایجان، گفت‌وگوها میان باکو و ناتو شامل توسعه منطقه‌ای، امنیت انرژی و نوسازی ارتش این کشور بوده است. در واقع، آذربایجان در تلاش است تا ضمن مدرن‌سازی ساختار دفاعی خود بر اساس استانداردهای ناتو، جایگاه خود را به عنوان بازیگری فعال در معادلات امنیتی خلیج فارس و قفقاز جنوبی تثبیت کند.

حضور نمایندگان کشورهای اروپایی و آمریکا در این نشست، نشان از عزم غرب برای تعمیق همکاری‌های نظامی و اطلاعاتی در حاشیه شمالی ایران دارد. ناتو، که طی سال‌های اخیر کوشیده است مرزهای نفوذ خود را از دریای سیاه تا دریای خزر گسترش دهد، اکنون آذربایجان را به عنوان یکی از حلقه‌های کلیدی در زنجیره امنیتی خود می‌بیند. این موضوع، معادلات توازن قدرت در منطقه را به شکل بنیادین تغییر می‌دهد و زمینه را برای بازتعریف روابط ژئوپلیتیکی فراهم می‌کند.

از «مسیر ترامپ» تا «کریدور ناتو»؛ چرخش خطرناک در قفقاز جنوبی

تحولات اخیر در قفقاز جنوبی نشان می‌دهد هدف اصلی آذربایجان و حامیان غربی آن، تثبیت کریدور موسوم به «زنگزور» یا «مسیر ترامپ» است؛ طرحی که در مردادماه با توافق میان الهام علی‌اف و نیکول پاشینیان در واشنگتن و با حضور ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا به امضا رسید. این مسیر که قرار است نخجوان را از خاک ارمنستان به آذربایجان متصل کند، در ظاهر پروژه‌ای اقتصادی و ترانزیتی است، اما در عمل اهداف راهبردی وسیع‌تری را دنبال می‌کند.

اکنون با دیدار علی‌اف با اعضای ناتو، این پروژه از سطح یک مسیر تجاری فراتر رفته و به مرحله‌ای نزدیک به واقعیت به عنوان «کریدور ناتو» رسیده است؛ مسیری که می‌تواند پیوند لجستیکی و نظامی میان ترکیه و جمهوری آذربایجان را از طریق خاک ارمنستان برقرار کند و عملا راهی زمینی برای حضور ناتو تا مرزهای ایران و قفقاز روسیه فراهم آورد.

چنین تحولی برای ایران و روسیه معنای روشنی دارد؛ محدود شدن عمق راهبردی دو کشور در شمال‌غرب و از دست رفتن آخرین اتصال زمینی ایران به ارمنستان. در صورت تحقق این مسیر، ایران از دسترسی مستقیم به قفقاز شمالی و حتی به بازار اوراسیا محروم خواهد شد. از سوی دیگر، باکو با پشتوانه ترکیه و حمایت آمریکا می‌تواند در چارچوب همکاری‌های نظامی ناتو، بر امنیت انرژی دریای خزر و مسیرهای انتقال گاز و نفت نیز اثر بگذارد؛ امری که تهدیدی مستقیم برای موازنه ژئو‌اقتصادی منطقه به شمار می‌رود.

غفلت از قفقاز؛ شکاف خطرناک در راهبرد سیاست خارجی

در شرایطی که سیاست خارجی ایران عمدتا بر محور پرونده‌های بزرگ‌تری چون مذاکرات هسته‌ای، تنش با امریکا و اروپا، احتمال منازعه دوباره با اسرائیل، تحولات خاورمیانه و معادلات دیگر متمرکز است، پرونده قفقاز جنوبی در حاشیه توجه قرار گرفته است. این در حالی است که روند تحولات در شمال‌غرب کشور به‌سرعت در حال تغییر است و هر گونه بی‌توجهی می‌تواند هزینه‌های بلندمدتی برای امنیت ملی ایران در پی داشته باشد.

واقعیت آن است که آذربایجان با بهره‌گیری از خلاء تمرکز ایران و روسیه بر قفقاز، در حال پیشبرد پروژه‌ای است که توازن ژئوپلیتیکی منطقه را به سود غرب تغییر می‌دهد. همکاری نظامی با ناتو، رزمایش‌های مشترک و حضور کارشناسان نظامی غربی در باکو، نشانه‌های روشنی از تلاش برای تبدیل قفقاز جنوبی به منطقه‌ای نیمه‌نظامی و تحت نظارت ائتلاف غربی است.

در چنین شرایطی، ضروری است که ایران با بازتعریف سیاست خود در قبال قفقاز، بر سه محور اصلی تمرکز کند؛ نخست، تقویت حضور سیاسی و امنیتی در ارمنستان و گسترش همکاری‌های اقتصادی با این کشور به عنوان تنها مسیر زمینی به شمال؛ دوم، فعال‌سازی دیپلماسی چندجانبه با روسیه، چین و کشورهای آسیای مرکزی برای مهار گسترش نفوذ ناتو در منطقه؛ و سوم، اتخاذ موضعی بازدارنده در برابر هر گونه تغییر ژئوپلیتیکی که منافع ایران را تهدید کند. قفقاز دیگر حاشیه نیست؛ به نقطه تماس مستقیم رقابت‌های جهانی بدل شده است. هر تاخیر در تصمیم‌گیری، می‌تواند فرصتی برای تثبیت «کریدور ناتو» و محدودسازی استراتژیک ایران فراهم آورد.