یکی از مجموعه‌داران متخصص تراشه‌های قدیمی به‌تازگی یکی از حافظه‌های دینامیک ساخت شوروی با عنوان K565RU3 را با استفاده از چند نوع میکروسکوپ مورد بررسی قرار داده است. این تراشه ۱۶ کیلوبایتی که احتمالاً در کارخانه‌ای در مولداوی تولید شده، نمونه‌ای از تلاش شوروی برای بازسازی فناوری‌های حافظه شرکت‌های غربی مانند اینتل، موستک و تگزاس اینسترومنتز محسوب می‌شود.

در دنیای فناوری، هر از گاهی کشفی رخ می‌دهد که مثل سفر در زمان، ما را به دوران آغازین صنعت سیلیکون می‌برد. اخیراً یکی از پژوهشگران سخت‌افزار با نام مستعار CPU Duke، با کالبدشکافی یک تراشه حافظه ساخت شوروی، توانسته نسخه‌ای مهندسی معکوس از تراشه معروف Intel 4116 را شناسایی کند؛ حافظه‌ای که در رایانه‌های افسانه‌ای دهه ۷۰ و ۸۰ میلادی مانند Apple II، Commodore PET، ZX Spectrum و حتی IBM PC اولیه به کار می‌رفت.

این اطلاعات نه‌تنها از لحاظ فنی جذاب است، بلکه بخشی از تاریخ پنهان رقابت تکنولوژیک دوران جنگ سرد را زنده می‌کند.

تراشه‌ای از دل جنگ سرد

بنابر گزارش Toms Hardware، این پروژه کالبدشکافی توسط CPU Duke، مجموعه‌دار و پژوهشگر حوزه سخت‌افزارهای کلاسیک انجام شده است. به گفته‌ی او، نمونه مورد بررسی احتمالاً در کارخانه‌ی Mezon واقع در مولداوی امروزی تولید شده است. این تراشه از نوع حافظه دینامیک دسترسی تصادفی (DRAM) با ظرفیت ۱۶ کیلوبایت است و در دوران جنگ سرد به عنوان نمونه‌ای از تلاش اتحاد جماهیر شوروی برای بازتولید فناوری غربی شناخته می‌شود.

CPU Duke در پست خود در X، ضمن اشاره به سختی باز کردن درپوش فلزی تراشه، با طنز نوشت:

درپوش این تراشه آن‌قدر محکم بود که مجبور شدم مثل باز کردن یک کنسرو ماهی عمل کنم!

در اقدامی جالب، منبع خبر پیرامون این اتفاق می‌گوید که «همین ساختار مقاوم باعث شده لقب «تراشه کنسروی» برای این نمونه به‌درستی مصداق پیدا کند!»

نگاهی میکروسکوپی به تراشه جذاب ساخت شوروی

پس از باز کردن درپوش، Duke با استفاده از میکروسکوپ استریو در حالت بازتاب نور، به بررسی سطح تراشه پرداخت و موفق شد آرایش منظم سلول‌های حافظه را مشاهده کند. در ادامه، با به‌کارگیری نور حلقوی و میکروسکوپ متالورژیکی، لایه‌های زیرین نیز آشکار شدند.

CPU Duke در ادامه گزارش داده که تراشه K565PY3 شامل «ماتریسی ۱۲۸ در ۱۲۸ از سلول‌های ذخیره‌سازی» است؛ الگویی که با طراحی تراشه‌های DRAM دهه‌ی ۱۹۷۰ میلادی مطابقت دارد. در تصاویر به‌دست‌آمده، بخش‌هایی نظیر CAS، RAS و مدار رمزگشایی سطرها نیز به‌وضوح قابل تشخیص بودند. جالب آن‌که یکی از متون حک‌شده روی تراشه واژه‌ای به خط سیریلیک دارد که ترجمه‌ی آن در زبان انگلیسی «Tempo» می‌شود؛ عبارتی که می‌تواند نشانه‌ای از نسخه‌ی «پرسرعت» این حافظه باشد.

بازسازی فناوری غرب در بلوک شرق

بررسی‌های تاریخی و فنی نشان می‌دهد تراشه K565PY3 در واقع کپی یا نسخه‌ی مهندسی معکوس‌شده از حافظه‌ی Intel 4116 بوده است. شاید من و شما اطلاعات خاصی در مورد این حافظه نداشته باشیم ولی جستجو در ویکی‌پدیا به ما می‌گوید که این تراشه که در آن زمان علاوه بر اینتل توسط شرکت‌هایی چون Texas Instruments و Mostek نیز تولید می‌شده است. تامزهاردور در گزارش خود از این موضوع می‌گوید که به احتمال زیاد نمونه‌ی شوروی از روی نسخه‌ی تولیدی Mostek بازطراحی شده است.

با توجه به اطلاعات تاریخ حوزه تراشه شوروی و روسیه، این نوع حافظه‌ها نه‌تنها در رایانه‌های خانگی، بلکه در سامانه‌های صنعتی و تجهیزات نظامی شوروی نیز کاربرد داشتنده‌اند. در بسیاری از موارد، حتی رایانه‌های شخصی ساخت شوروی نسخه‌هایی از ماشین‌های غربی بودند که با قطعاتی مشابه همین DRAM بازسازی شده بودند.

یادگاری از دوران رقابت تکنولوژیک

کالبدشکافی CPU Duke یادآور دورانی است که رقابت فناوری میان دو ابرقدرت جهان، به کوچک‌ترین تراشه‌ها نیز سرایت کرده بود. تلاش مهندسان شوروی برای بازتولید فناوری‌های پیشرفته غربی، امروز برای علاقه‌مندان سخت‌افزار حکم نگاهی جذاب به تاریخ حوزه تراشه و سیلیکون دارد؛ زمانی که هر بیت از حافظه، میدان نبردی پنهان میان شرق و غرب بود.