در حالی که هر سه قدرت مدعی پایبندی به پیمان منع جامع آزمایش‌های هسته‌ای هستند، ادعاهای متناقض درباره انجام آزمایش‌های «فوق‌بحرانی» و نبود شفافیت، فضای بی‌اعتمادی را تشدید کرده است.

دستور مبهم دونالد ترامپ برای احیای آزمایش‌های تسلیحات هسته‌ای، فضای رقابتی تسلیحاتی میان قدرت‌های بزرگ را دوباره زنده کرده و این‌بار روسیه را نیز به تکاپو انداخته است؛ موضوعی که نشانه‌های بازگشت به منطق رویارویی‌های دوران جنگ سرد را آشکار می‌کند.

ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، روز چهارشنبه از نهادهای مسئول خواست تا «گزینه‌ها و طرح‌های مشخص» برای ازسرگیری آزمایش‌های هسته‌ای ارائه دهند؛ آزمایش‌هایی که در صورت انجام، نخستین بار پس از سه دهه و نیم دوباره اجرا خواهد شد. با این حال دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین، تأکید کرده که پوتین هنوز دستور مستقیم و اجرایی برای آغاز این روند صادر نکرده و این مرحله صرفاً بررسی و آماده‌سازی سناریوهاست.

بازگشت سایه جنگ سرد بر رقابت هسته‌ای قدرت‌ها

جرقه این تحرکات از یک هفته پیش و با اظهارات دونالد ترامپ در شبکه‌های اجتماعی زده شد؛ جایی که رئیس‌جمهور آمریکا خواستار آغاز «فوری» و «مشروط به برابری» آزمایش‌های هسته‌ای شد. او ادعا کرد که روسیه و چین در سال‌های اخیر به‌صورت پنهانی به انجام این آزمایش‌ها روی آورده‌اند و در نتیجه، آمریکا نیز نباید در این زمینه «عقب بماند».

روسیه و چین همچنان تأکید می‌کنند که به تعهد بین‌المللی توقف آزمایش‌های هسته‌ای که در دهه ۱۹۹۰ به تصویب رسید پایبند مانده‌اند. داده‌های سامانه‌های لرزه‌نگاری جهانی نیز نشان می‌دهد که از آن زمان تاکنون هیچ آزمایش هسته‌ای بزرگ ثبت نشده است. با این حال، کاخ سفید هنوز حاضر نشده درباره دستور اخیر رئیس‌جمهور آمریکا یا صحت ادعاهای مطرح‌شده علیه مسکو و پکن توضیح روشنی ارائه دهد و مواضع متناقض مقامات دولت، تنها بر ابهام موجود افزوده است.

ترامپ روز چهارشنبه در میامی گفت که «در حال کار روی طرحی برای خلع سلاح هسته‌ای هر سه کشور» یعنی آمریکا، روسیه و چین است؛ اما هیچ‌گونه جزئیاتی درباره این طرح ارائه نکرد و دفتر مطبوعاتی کاخ سفید نیز به درخواست‌های رسانه‌ها برای شفاف‌سازی پاسخی نداد.

یکی از مقامات دولت آمریکا که تنها به شرط ناشناس ماندن صحبت کرد، گفت ترامپ از «اصل خلع سلاح هسته‌ای» حمایت می‌کند، اما آن را مشروط به حفظ «بازدارندگی مؤثر» و «حفاظت از امنیت ملی» می‌داند. به گفته این مقام، ارزیابی دولت این است که روسیه و چین «در حال شتاب‌بخشیدن به برنامه‌های هسته‌ای خود» هستند و بنابراین واشنگتن نباید بدون تضمین‌های کامل، امتیازی یک‌جانبه بدهد.

تبلیغات

پاول پودوویگ، کارشناس برجسته نیروهای هسته‌ای روسیه، معتقد است واکنش پوتین به معنای تغییر فوری در وضعیت عملیاتی زرادخانه هسته‌ای این کشور نیست؛ بلکه پیام او این است که اگر آمریکا آزمایش‌ها را از سر بگیرد، مسکو باید قادر باشد «در عرض چند روز» پاسخ مشابه بدهد. او تاکید کرد: «روسی‌ها مانند دیگران، از پیام‌های متناقض و مبهم طرف آمریکایی سردرگم هستند.»

آزمایش‌های ممنوعه در آستانه بازگشت؟

دیمیتری مدودف، رئیس‌جمهور پیشین روسیه و از اعضای ارشد شورای امنیت این کشور، در واکنش به اظهارات اخیر ترامپ در شبکه‌های اجتماعی نوشت: «هیچ‌کس نمی‌داند ترامپ دقیقاً از چه نوع آزمایش هسته‌ای حرف می‌زند» و با لحنی کنایه‌آمیز تاکید کرد: «احتمالاً خودش هم نمی‌داند.»

مشخص نیست که آیا ترامپ در طرح اتهام علیه روسیه و چین، میان آزمایش‌های شناخته‌شده و مجاز برای ارزیابی وضعیت فعلی زرادخانه‌ها و آزمایش‌های پیچیده‌تر و خطرناک‌تری که نشانه آغاز توسعه نسل جدید سلاح‌های هسته‌ای است، تفاوت قائل شده یا خیر. همین ابهام، پرسش‌هایی جدی درباره هدف و مقصود واقعی سخنان او ایجاد کرده است.

ایالات متحده، روسیه و چین در سال ۱۹۹۶ پیمان جامع منع آزمایش‌های هسته‌ای را امضا کردند؛ معاهده‌ای که «هرگونه انفجار آزمایشی سلاح هسته‌ای» را ممنوع اعلام می‌کند. با این حال آمریکا و چین هرگز این پیمان را در نظام حقوق داخلی خود تصویب نکردند و روسیه نیز در سال ۲۰۲۳ تصویب آن را لغو کرد. با وجود این، هر سه کشور همچنان ادعا دارند که به روح و مفاد پیمان پایبند هستند. در این میان، کره شمالی به‌عنوان تنها کشوری که عضو این پیمان نیست، پس از لازم‌الاجرا شدن آن، دست‌کم چند آزمایش هسته‌ای انجام داده است.

بر اساس مفاد این ممنوعیت، کشورهای دارای سلاح هسته‌ای همچنان می‌توانند «آزمایش‌های زیر بحرانی» را انجام دهند؛ آزمایش‌هایی با هدف بررسی قابلیت اطمینان مواد هسته‌ای و فناوری‌های مرتبط که بدون آغاز واکنش زنجیره‌ای و بدون ایجاد انفجار هسته‌ای صورت می‌گیرد. هدر ویلیامز، کارشناس تسلیحات هسته‌ای در مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌الملل تأکید می‌کند که این نوع آزمایش‌ها از منظر فنی «انفجار هسته‌ای» محسوب نمی‌شوند و بنابراین نقض مستقیم پیمان تلقی نمی‌گردند.

هدر ویلیامز توضیح می‌دهد که آنچه در چارچوب پیمان منع آزمایش‌های هسته‌ای به‌طور صریح ممنوع شده، «آزمایش‌های فوق‌بحرانی» است؛ آزمایش‌هایی که هرچند تنها از مقدار کمی مواد هسته‌ای استفاده می‌کنند، اما واکنش زنجیره‌ای را فعال کرده و ماهیت یک انفجار هسته‌ای کامل را دارند. او هشدار می‌دهد که حتی اگر اظهارات ترامپ و واکنش روسیه ناشی از یک سوءتفاهم باشد، همین فضای مبهم و لحن تهدیدآمیز می‌تواند مخاطره‌آمیز شود.

پرتاب مینوتمن-۳ و فرصت‌طلبی کرملین در جنگ روایت‌ها

در همین حال، رسانه‌های دولتی روسیه با برجسته‌سازی پرتاب اخیر موشک بالستیک مینوتمن-۳ در آمریکا، تلاش کرده‌اند این رویداد را با ادعاهای مربوط به احتمال ازسرگیری آزمایش‌های هسته‌ای مرتبط نشان دهند؛ در حالی که این پرتاب مدت‌ها پیش از دستور جدید ترامپ برنامه‌ریزی شده بود. ویلیامز دراین‌باره می‌گوید: «پوتین سیاستمداری فرصت‌طلب است. ترامپ یک فرصت طلایی در اختیار او گذاشت تا دوباره از نماد قدرت هسته‌ای بهره‌برداری کند.»

هم‌زمان، پیام‌های مقامات دولت آمریکا درباره این موضوع همچنان متناقض و پراکنده است. کریس رایت، وزیر انرژی دولت ترامپ، هفته گذشته در گفت‌وگو با شبکه فاکس نیوز گفت که «تصورش» از دستور رئیس‌جمهور این است که او صرفاً به «آزمایش سامانه‌ها» اشاره کرده؛ آزمایش‌هایی که به‌گفته او «انفجار هسته‌ای محسوب نمی‌شوند»، بلکه شامل آزمایش کامل اجزای یک سلاح بدون فعال‌سازی واکنش زنجیره‌ای است.

اما کمتر از چند روز بعد، ترامپ در گفت‌وگویی که در برنامه «۶۰ دقیقه» پخش شد، روایت متفاوتی ارائه کرد و ادعا کرد که روسیه و چین «به‌طور پنهانی در حال انجام آزمایش‌های هسته‌ای» هستند و ایالات متحده نیز «همان کار را انجام خواهد داد، اما علنی و آشکار». او گفت: «آن‌ها زیر زمین آزمایش می‌کنند، جایی که مردم دقیقاً نمی‌دانند چه اتفاقی می‌افتد. فقط کمی لرزش حس می‌شود.»

آنتونی روگیریو، مقام پیشین شورای امنیت ملی در دولت ترامپ که بر مسائل منع اشاعه نظارت داشت، می‌گوید پیام ترامپ در اصل تلاشی برای ایجاد «نوعی توازن» در برابر نگرانی‌هایی بود که طی سال‌های اخیر درباره فعالیت‌های هسته‌ای روسیه و چین به‌طور عمومی مطرح شده است. در گزارش‌های وزارت خارجه و وزارت دفاع آمریکا طی چند سال گذشته، ادعاهایی مطرح شده که نشان می‌دهد روسیه و چین ممکن است آزمایش‌های «فوق‌بحرانی» انجام داده باشند؛ آزمایش‌هایی که بر اساس پیمان جامع منع آزمایش‌های هسته‌ای ممنوع به شمار می‌روند. این ادعاها اما هیچ‌گاه با اسناد قاطع و غیرقابل‌انکار پشتیبانی نشده‌اند.

سناتور تام کاتن، نماینده جمهوری‌خواه و از چهره‌های نزدیک به دولت ترامپ، پا را از این فراتر گذاشته و در بیانیه‌ای مدعی شده که جان رتکلیف، رئیس سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا، به او گفته ارزیابی‌های اطلاعاتی نشان می‌دهد روسیه و چین هر دو «آزمایش‌های فوق‌بحرانی سلاح‌های هسته‌ای» انجام داده‌اند. او این آزمایش‌ها را بخشی از تلاش این دو کشور برای نوسازی زرادخانه‌های هسته‌ای‌شان توصیف کرده است. رتکلیف نیز در پیامی کوتاه در شبکه‌های اجتماعی ادعاهای ترامپ را تایید کرد و به گزارش‌های علنی مقامات آمریکایی استناد نمود. هیچ‌یک از دفتر سناتور کاتن یا سازمان سیا به درخواست‌ها برای شفاف‌سازی بیشتر پاسخ نداده‌اند.

در مقابل، برخی تحلیلگران نسبت به میزان محکمی این ادعاها ابراز تردید می‌کنند. جیمز اکتون، مدیر برنامه سیاست هسته‌ای در بنیاد کارنگی برای صلح بین‌المللی می‌گوید: «تشخیص اینکه یک کشور واقعاً در حال انجام آزمایش‌های فوق‌العاده کم‌قدرت است یا نه، بسیار دشوار است.» او تاکید می‌کند که حتی در صورت انجام چنین آزمایش‌هایی، این فعالیت‌ها الزاماً تهدیدی مستقیم برای امنیت آمریکا محسوب نمی‌شوند. به گفته او، آزمایش‌هایی با این سطح انرژی اغلب با هدف بررسی ایمنی و پایداری زرادخانه هسته‌ای انجام می‌گیرد و نه توسعه نسل جدید سلاح‌ها. اکتون تصریح کرد: «ترجیح ما این است که چنین آزمایش‌هایی انجام نشود، اما این موضوع به‌طور جدی بازدارندگی هسته‌ای آمریکا را تضعیف نمی‌کند.»