پاییز امسال خاکستری‌تر از سال‌های گذشته بود. عدم بارش‌های جوی و تردد روزافزون وسایل نقلیه دودزا روز به روز نفس ساکنان کلان‌شهرها تنگ‌تر می‌کند.

تعطیلی مدارس، دورکار شدن کارمندان، اجرای سفت و سخت طرح زوج و فرد و افزایش ساعت طرح ترافیک و... از جمله اقداماتی است که نهادهای متولی چون دولت و شهرداری و راهور برای کاهش میزان آلودگی هوا در روزهای گذشته در پیش گرفته که ظاهرا تاکنون نتایج ملموس و مطلوبی نداشته است.

از این رو شهروندان باید خودشان به فکر حفظ سلامتی‌شان باشند. برای بررسی چگونگی مراقبت از سلامتی دستگاه‌های تنفسی بدن در هوای آلوده به سراغ حسن‌الله صادقی فوق تخصص بیماری‌های ریوی و تنفسی رفته و مفصل به گفت‌وگو نشسته‌ایم.

در ادامه مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید:

ذرات معلق در هوای آلوده چگونه می‌توانند از دستگاه تنفسی عبور کرده و وارد جریان خون شوند؟

عمده‌ترین علت آلودگی هوای خارج از خانه در ایران، وجود پنج نوع آلاینده شامل «دی‌اکسید سولفور، دی‌اکسید نیتروژن، مونوکسید کربن و ذرات معلق یا همان PM» است. این گروه از آلاینده‌ها در هوای آزاد انتشار می‌یابند و هر کدام به‌نوعی سلامت انسان را تهدید می‌کنند.

ذرات معلق در اندازه‌های بزرگ معمولاً خطری برای انسان ندارند، زیرا توسط فیلترهای طبیعی موجود در بینی جذب و متوقف می‌شوند و به همین دلیل پیش از رسیدن به ریه، تصفیه می‌شوند.

اما ذرات بسیار ریز با اندازه‌های کمتر از «۱۰ میکرون» و به‌ویژه «۲.۵ میکرون» قادرند به‌آسانی وارد دستگاه تنفسی شده، از سد‌های دفاعی بدن عبور کنند و حتی خود را به جریان خون برسانند. این ذرات ریز می‌توانند در نقاط مختلف بدن تجمع یافته و عوارض گسترده‌ای برای سلامت فرد ایجاد کنند.

ریزگردهای کوچک‌تر از «۲.۵ میکرون» به‌ویژه برای بیماران تنفسی خطرناک هستند، زیرا به‌راحتی در عمق دستگاه تنفسی ته‌نشین می‌شوند و مشکلات زیادی ایجاد می‌کنند. علاوه بر این، مونوکسید کربن موجود در هوا نیز می‌تواند باعث مسمومیت افراد شود.

این نوع مسمومیت معمولاً با علائمی مانند سردرد، بی‌حالی، خستگی، کاهش اشتها، کاهش تمرکز و سایر نشانه‌های مشابه همراه است که همگی پیامدهای کوتاه‌مدت قرار گرفتن در معرض این گاز خطرناک هستند.

آلودگی‌های محیطی به‌طور کلی به دو دستهٔ آلودگی‌های داخل خانه و آلودگی‌های خارج از خانه تقسیم می‌شوند. آلودگی هوا یکی از معضلاتی است که به‌راحتی از محیط بیرون وارد فضای داخلی خانه نیز می‌شود. در ایران، معمول‌ترین روش تهویهٔ خانه، باز کردن درها و پنجره‌هاست. به همین دلیل، هنگامی که هوای بیرون آلوده باشد، همین هوا از طریق این مسیرها وارد فضای داخلی خانه شده و کیفیت هوای داخل را نیز تحت تأثیر قرار می‌دهد.

آلودگی هوا چگونه موجب افزایش مشکلات قلبی و عروقی می‌شود؟

افرادی که به آسم مبتلا هستند، معمولاً هنگام مواجهه با آلودگی هوا با حملات تنفسی شدیدتری روبه‌رو می‌شوند و همین موضوع باعث افزایش مراجعه آن‌ها به مراکز درمانی و اورژانس بیمارستان‌ها می‌شود. در دوره‌هایی که میزان آلودگی هوا بالا می‌رود، آمار مرگ‌ومیر بیماران مبتلا به آسم نیز به‌طور قابل‌توجهی افزایش می‌یابد، زیرا مجاری تنفسی آن‌ها حساس‌تر بوده و سریع‌تر نسبت به محرک‌های آلاینده واکنش نشان می‌دهد.

در روزهایی که آلودگی هوا تشدید می‌شود، میزان بروز مشکلات قلبی و عروقی نیز افزایش پیدا می‌کند. دلیل این امر آن است که هوای آلوده می‌تواند باعث کاهش انعطاف‌پذیری رگ‌ها و سفت شدن آن‌ها شود. این تغییرات موجب بالا رفتن فشارخون و ایجاد اختلال در عملکرد عروق کرونر می‌شود و احتمال بروز بیماری‌های قلبی را بیشتر می‌کند. چنین تأثیراتی می‌تواند حتی برای افراد سالم هم خطرناک باشد، اما برای کسانی که زمینه مشکلات قلبی دارند، تهدید جدی‌تری به شمار می‌رود.

عوارض آلودگی هوا در کودکان بسیار برجسته‌تر و قابل‌مشاهده‌تر است. کودکان با توجه به رشد سریع بدن و حساسیت بیشتر دستگاه تنفسی، آسیب‌پذیری بالاتری دارند. قرار گرفتن در معرض هوای آلوده می‌تواند منجر به اختلالات یادگیری، کاهش تمرکز و بروز علائم تنفسی مانند سرفه، خس‌خس سینه و تنگی نفس شود. این آسیب‌ها ممکن است در بلندمدت نیز بر سلامت جسمی و ذهنی آن‌ها تأثیر بگذارد.

هوای آلوده باعث بروز چه بیماری‌هایی می‌شود؟

ریزگردها دارای دو نوع اثر بر سلامت انسان هستند: اثرات کوتاه‌مدت و اثرات بلندمدت. اثرات کوتاه‌مدت این ذرات معمولاً به صورت تشدید بیماری‌های تنفسی ظاهر می‌شود، به‌گونه‌ای که می‌تواند شرایط افرادی که قبلاً دچار مشکلات ریوی هستند را وخیم‌تر کند. اثرات بلندمدت ریزگردها نیز به مرور زمان باعث وارد شدن بار سنگین بر سلامت جامعه می‌شوند و مشکلاتی ایجاد می‌کنند که مدیریت آن‌ها دشوار و هزینه‌بر است.

ریزگردها بدن انسان را در برابر بیماری‌های مختلف آسیب‌پذیر می‌کنند و می‌توانند بزرگسالان را به بیماری‌هایی مانند برونشیت که التهاب لوله‌های داخلی دستگاه تنفسی است، مبتلا کنند. همچنین این ذرات می‌توانند بیماری‌های تنفسی موجود مانند آسم را تشدید کنند. مواجهه طولانی‌مدت با ریزگردها، به‌ویژه در مجاری تنفسی، می‌تواند منجر به بیماری‌های جدی‌تری مانند بیماری‌های انسدادی مزمن ریه (COPD)، سرطان ریه و مشکلات مزمن دیگر شود.

این بیماری‌ها به‌ویژه در افراد سیگاری شایع‌تر هستند، اما آلودگی محیطی نیز نقش قابل‌توجهی در ایجاد آن‌ها دارد. شخصی که به‌طور مداوم در معرض آلودگی هوا قرار می‌گیرد، ممکن است طی یک بازه زمانی حدود ۱۰ سال دچار COPD شود. این بیماری نیازمند روش‌های درمانی و داروهای بسیار گران‌قیمت است و توانایی عملکرد فرد در زندگی روزمره را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد. در بسیاری از موارد، مبتلایان به COPD از نظر تنفسی به نوعی معلولیت دچار می‌شوند.

علاوه بر این، COPD می‌تواند به عوارض جدی دیگری مانند سرطان ریه، نارسایی تنفسی و کاهش کیفیت زندگی منجر شود. برای مدیریت شرایط این بیماران، لازم است با استفاده از ابزارهای مخصوص، سطح اکسیژن آن‌ها به دقت کنترل شود. داروهای تجویزی برای این بیماران معمولاً بسیار سنگین و پرهزینه هستند، و بار مالی و اجتماعی ناشی از درمان و مراقبت از این افراد، فشار قابل‌توجهی به جامعه تحمیل می‌کند.

علت آلودگی هوای کلانشهرها چیست؟

حدود ۷۰ درصد از آلودگی موجود در هوای کلان‌شهرها ناشی از فعالیت وسایل نقلیه موتوری است و تنها ۳۰ درصد باقی‌مانده از سوخت مصرفی خانه‌ها، کارخانه‌ها و سایر منابع مشابه ناشی می‌شود. یکی از اصلی‌ترین عوامل ایجاد این آلودگی، استفاده از سوخت و بنزین بی‌کیفیت در خودروها و موتورهاست. بررسی دقیق نوع سوختی که برای وسایل نقلیه موتوری استفاده می‌شود، اهمیت ویژه‌ای دارد، زیرا کیفیت سوخت ارتباط مستقیمی با میزان انتشار آلاینده‌ها در هوا دارد.

این پرسش‌ها مطرح می‌شود که چرا آلودگی هوا نسبت به چند سال گذشته افزایش یافته و چرا هیچ روز پاکی در تقویم ثبت نشده است. پاسخ این پرسش‌ها نیازمند تحلیل دقیق از نحوه مصرف سوخت، رشد تعداد وسایل نقلیه و همچنین سیاست‌های نظارتی و محیط‌زیستی کشور است. عوامل متعددی مانند افزایش تراکم جمعیت، ترافیک، صنعتی شدن شهرها و عدم رعایت استانداردهای محیط‌زیستی، در تشدید این مشکل نقش دارند.

برای حل مسئله آلودگی هوا، لازم است برنامه‌ریزی‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت انجام شود و شرایط مدیریتی به گونه‌ای طراحی گردد که انتشار آلاینده‌ها کنترل شود. اقدامات مدیریتی می‌تواند شامل بهبود کیفیت سوخت، توسعه حمل‌ونقل عمومی، ایجاد محدودیت برای خودروهای پرمصرف، و آموزش عمومی درباره اهمیت کاهش آلاینده‌ها باشد. تنها با ترکیب راهکارهای فوری و استراتژی‌های بلندمدت می‌توان امید داشت که هوای شهرها پاک‌تر و سالم‌تر شود.

برای پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا چه کاری باید انجام داد؟

برای مقابله با این مشکلات، نیازمند اجرای اقدامات جدی و بنیادین در سطح کشور هستیم. او تأکید کرد که مردم مجبورند برای تأمین زندگی و انجام امور روزمره به سطح شهر بروند و در فعالیت‌های اجتماعی و اقتصادی شرکت کنند؛ بنابراین نمی‌توان آن‌ها را برای همیشه در خانه نگهداشت.

علاوه بر این، هوای خارج از خانه به طرق مختلف می‌تواند وارد محیط داخلی نیز شود، حتی اگر درها و پنجره‌ها بسته باشند. به همین دلیل، محدود کردن فعالیت افراد در خانه به‌تنهایی نمی‌تواند راه‌حل مؤثری باشد.

برای پیشگیری واقعی از بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا، لازم است مشکل به‌صورت اساسی و ریشه‌ای حل شود و اقدامات جدی و گسترده‌ای در سطح جامعه و سیاست‌گذاری‌های ملی اجرا شود.

برای پیشگیری ازابتلا به بیماری در هوای آلوده چه روش‌های خانگی را پیشنهاد می‌کنید؟

در زمان‌هایی که میزان آلودگی هوا بالا است، مردم باید تا حد امکان در خانه بمانند و از حضور در محیط‌های باز خودداری کنند. انجام ورزش‌های شدید در فضای آلوده به‌شدت توصیه نمی‌شود، زیرا فعالیت بدنی می‌تواند ورود ذرات آلاینده به ریه‌ها را افزایش دهد. همچنین داشتن استراحت کافی و خواب مناسب در این شرایط اهمیت زیادی دارد. در مواقع ضروری که مجبور به خروج از خانه هستند، استفاده از ماسک‌های استاندارد الزامی است تا از ورود آلاینده‌ها به دستگاه تنفسی جلوگیری شود.

در کنار این اقدامات، رعایت رژیم غذایی مناسب نیز نقش مؤثری در مقابله با اثرات آلودگی هوا دارد. مصرف کافی مایعات، آنتی‌اکسیدان‌ها، و میوه‌های رنگی مانند سیب، پرتقال و نارنگی می‌تواند به تقویت سیستم ایمنی بدن کمک کند. علاوه بر این، دریافت ویتامین‌های گروه B و C برای محافظت از سلول‌ها و بهبود عملکرد دستگاه ایمنی اهمیت زیادی دارد.

در گذشته، زمانی که در ساخت بنزین از سرب استفاده می‌شد، مصرف شیر به‌عنوان یک عامل مفید در کاهش ابتلا به بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا توصیه می‌شد. اما امروزه با تغییر ترکیب سوخت‌ها و مشخص نبودن دقیق مواد تشکیل‌دهنده بنزین‌ها، دیگر نمی‌توان به همان اندازه به شیر به‌عنوان یک راهکار مؤثر در پیشگیری یا درمان عوارض تنفسی ناشی از هوای آلوده اطمینان کرد. بنابراین، تمرکز بر استفاده از ماسک، استراحت کافی و تغذیه سالم همچنان مهم‌ترین اقدامات محافظتی در روزهای آلوده محسوب می‌شوند.