شخصیت‌های دوگانه و جهان‌های موازی؛ نمایشنامه “خواب در فنجان خالی” اثر نغمه ثمینی

نغمه ثمینی؛ فیلم‌ نامه ‌نویس، نمایشنامه ‌نویس، منتقد سینمایی، روزنامه ‌نگار و استاد و عضو هیئت علمی دانشگاه، متولد ۱۳۵۲ در تهران است. او بیشتر از هر چیز به دلیل نمایشنامه هایش مشهور است. از نمایشنامه های او می توان به: سه جلسه تراپی، شکلک، خواب در فنجان خالی، خانه، اسب‌ های آسمان خاکستر می ‌بارند، تلخ بازی قمر در عقرب، خاله ادیسه، هیولا خوانی و افسون معبدِ سوخته نام برد.

در این مطلب به نمایشنامه ی “خواب در فنجان خالی” نگاهی می اندازیم.

“خواب در فنجان خالی”

داستان این نمایشنامه در هشت تابلو روایت می شود. فرامرز و مهتاب زوج میانسالی که بازمانده از تبار قاجار هستند و تنها وارث این خاندان به شمار می آیند. آن ها در انتظار مرگ عمه ی پدربزرگ شان که زنی ۱۲۰ ساله است، هستند تا بعد از مرگِ او به تقسیم ارث که شامل خانه ی اجدادی است بپردازند و طبق قراری که ۱۴ سال قبل در هنگام ازدواجِ صوری شان گذاشته اند از یکدیگر جدا شوند.

در پایان پرده اول که با رقص و پایکوبی فرامرز و مویه مهتاب همراه است، پیرزن ظاهراً فوت کرده است، اما بعدتر معلوم می‌شود که بر اثر یک اتفاق نادر پزشکی او دوباره جان می گیرد و از آن به بعد در هر پرده جوان‌ تر از پرده پیش ظاهر می‌شود و گذشته خویش را از طریق قرینه‌ سازیِ موقعیت زوجِ امروزی و گذشتگان خانواده باز می‌گوید. تا آن جا که با همدستی مهتاب، از فرامرزی که هویتش مکرراً از روزنامه‌ نگاری امروزی‌ (‌و ظاهراً اصلاح طلب‌) به جَدّ مشروطه‌ خواه عیاشش تغییر می‌یابد، انتقام بگیرد و… .

همانطور که می دانیم، نمایشنامه از قدیم الایام در سرزمین های متمدن جنبه هایی بیش از سرگرمی داشته است. نمایشنامه نویسان در واقع به تفسیر فرهنگ مرسوم جامعه ی خود می پردازد. در حقیقت نمایشنامه نویس فردی متفکر است که دنیای ذهنی خود را از طریق خلق یک اثر عینی به وجود می آورد و دنیایی جدید را به تصویر می کشد. به عبارتی می توانیم از طریق تیاتر به تحقیقات اجتماعی و جامعه شناسی نیز دست بزنیم.

نغمه ثمینی مطالعات زیادی در زمینه ی جامعه شناسی و زنان داشته است که ماحصل چنین پژوهش هایی نمایشنامه ای تحت عنوان “خواب در فنجان خالی” است که در سال ۱۳۸۱ به پایان رسید. در این نمایشنامه شخصیت مهتاب/ماهرخ به دنبال نهی شدن احساساتش دچار حالتی شبیه به جنون شده است و تا جایی که به دنیاهای دیگری روی می آورد.

مهتاب پس از بی توجهی های مفرط فرامرز، به زیرزمین عمارت قجری پناه می برد و در آنجا است که دفتر خاطرات او را پیدا می کند. خواندن این دفترچه به نوعی بازخوانی زندگی ماهرخ است. مهتاب در همین جا با ماهرخ همذات پنداری می کند. این زن همان الگوی زن سنتی است. زنی پر از ترس، غیر منطقی و محتاج به توجه و امنیت. الگوهای رفتاری مهتاب/ماهرخ نیز از همین زن سنتی پیروی می کند. او وقتی که شوهرش از مسائل زناشویی حرف می زند سکوت می کند و به خود اجازه نمی دهد که در این باب حتی حرفی بزند. او تمام مدت تحت سلطه ی قوانین مردسالار سنتی است تا جایی که وظایفش از کارهای خانه و بدست آوردن رضایت همسر فراتر نمی رود.

و اما شخصیت ماه لیلی/عمه آقا؛ زنی است زیبا که اهل تمکین نیست. او از اولین زنانی است که برای ادامه ی تحصیل به فرنگ رفته و این حتی در لباس پوشیدن و ظاهر او هم نمایان است. علاوه بر این او در دوران قبل از تحصیل، مشروطه خواه بوده و فعالیت های سیاسی نیز انجام می داده است و به همین دلیل به زیرزمین قصر تبعید می شود.

در واقع می توان گفت ماه لیلی زن مدرنِ‌ پر حرفی است که بر خلاف مهتاب/ماهرخ تمام احساسات خویش را ابراز می کند. اما با تمام این توصیفات، ماه لیلی هم تحت سلطه ی قوانین مردسالار است و در نهایت برای اجازه ی ادامه تحصیل در فرنگ مجبور می شود از فرامرز خان اجازه بگیرد و این ماه لیلی نیست که در آخر تصمیم گیرنده است.

این نگاه شاید به مخاطب امروزی یادآوری کند که گرچه هنوز در جامعه ی ما هرم قدرت وجود دارد اما در همین جامعه هم زنانی مانند ماه لیلی می توانند تغییراتی را بوجود آورند و همین تغییرات است که به مرور جامعه و وضعیت زنان را دچار تغییر می کند. شاید اگر زنانی مثل ماه لیلی نبودند وضعیت امروز زنان نیز متفاوت بود. همانطور که در همان دوران قاجار و دوره ی روایت داستان “خواب در فنجان خالی” نیز وضعیت ماه لیلی و ماهرخ/مهتاب بسیار باهم متفاوت است و همین نکته می تواند یادآور این باشد که تغییرات از زندگی های فردی شروع می شود.

نمایشنامه “خواب در فنجان خالی” توسط نشر نی منتشر شده است.