نگاه فرامسئله‌ای به فلسفه اسلامی

به گزارش خبرنگار مهر، متن زیر یادداشتی به قلم رضا درگاهی‌فر به مناسبت چاپ نخست کتاب «تأملاتی در فلسفة فلسفة اسلامی» اثر حجت‌الاسلام و المسلمین سیدیدالله یزدان‌پناه است که در ادامه می خوانید؛

حجت الاسلام سیدیدالله یزدان‌پناه، از اساتید مبرز سطوح عالی حکمت در حوزة علمیة قم است. بیش از بیست و پنج سال از نخستین تدریس‌های ایشان در قلمرو حکمت اسلامی می‌گذرد و ایشان در این مدت دروس مختلف فلسفه و عرفان را تدریس کرده‌اند. حجت السلام یزدان پناه در کنار همة اشتغالات علمی و پژوهشی، اکنون مدیر گروه عرفان مجمع عالی حکمت اسلامی قم است.

حجت الاسلام یزدان‌پناه افزون بر تدریس کتاب‌های رایج فلسفه و عرفان در حوزة علمیه، سال‌هاست که حلقه‌های تدریسی ویژه‌ای بر اساس موضوعات و مباحث مورد نیاز جامعة حکمی دایر کرده‌است. حاصل برخی از این درس‌گفتارها به صورت کتاب عرضه شده است. وی فیلسوفی دغدغه‌مند است و از کنار پرسش‌ها و دغدغه‌های معرفتی و حکمی‌ای که مورد نیاز جامعه می‌داند، به راحتی نمی‌گذرد.

برای نمونه، مدت‌ها این دغدغه در اذهان آشنایان با عرفان نظری اسلامی خودنمایی می‌کرد که عرفان نظری، که ترجمان مشاهدات کشفی عارفان محقق است، امری نیست که بتوان آن را معقول و همراه با اصول و مبانی عقلی دانست. حجت الاسلام یزدان پناه در سلسله درسی، عرفان نظری را به صورتی نظام‌مند تقریر و تبیین کرده و نشان داد که چنان تصوری دربارة عرفان نظری، ناصواب است و عرفان نظری امری خردپذیر و همراه با اصول صحیح عقلی است. افزون‌بر این، عارفان نظام هستی‌شناختی معقول و موجهی عرضه کرده‌اند. محصول این درس‌گفتارها، در کتاب مبانی و اصول عرفان نظری (نگارش عطاءالله انزلی، انتشارات مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول ۱۳۸۸) عرضه شده است. شایان ذکر است از این کتاب در سال ۱۳۸۹ به‌عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران تقدیر شد. نظام‌مندی و اتقان این کتاب، جایگاه ویژه‌ای در سیر تحصیل عرفان نظری اسلامی بدان بخشیده است. دانش‌پژوهانی که پس از گذراندن مقدمات فلسفی لازم و نیز درسی مقدماتی در عرفان نظری، این کتاب را درس بگیرند و به‌صورت عمیق به فهم مباحث آن همت گمارند، آمادگی بسیار مناسبی برای ورود در فراگیری کتاب‌های دست اول وتخصصی عرفان نظری، همچون شرح فصوص الحکم محقق قیصری کسب می‌کنند.

نمونة دیگر، درس‌گفتارهایی است که حجت الاسلام یزدان پناه در حوزة علمیه با عنوان روش فهم عمیق متون معارفی دین، یا تأویل عرفانی القا فرمود. این دروس نیز در پی پاسخ‌گویی به دسته‌ای دیگر از دغدغه‌های جامعة حکمی است. می‌دانیم که در کتاب‌های عارفان، تفسیر باطنی و تأویل عرفانی متون دینی پربسامد و چشم‌گیر است. برخی، که با مبانی و شیوة کار عارفان محقق آشنا نبوده‌اند، چنین گمان کرده‌اند که این تفسیر و تأویل‌ها چیزی بیش از برخی ذوق‌نوشته‌ها و تخمین‌های بی‌پایه نبوده است. حجت الاسلام یزدان پناه بر پایة تحقیقات عارفان محقق و نیز پژوهش‌ها و بیانات فیلسوفان بزرگی چون صدرالمتألهین شیرازی و همچنین پژوهش‌های حکیمان معاصر، چون علامه طباطبایی و امام خمینی رحمةالله علیهما، و بر اساس فهم مجتهدانة آیات و روایات اسلامی در این موضوع، بحث‌هایی عمیق و راهگشا را دربارة انواع و شیوه‌های تأویل یا فهم عمیق و محققانة متون معارفی دین مطرح‌کرده‌اند. در جای‌جای این بحث‌ها نوآوری‌ها، دقت‌نظرها و تحلیل‌های عمیق حجت الاسلام یزدان پناه به چشم می‌خورد. این مباحث در مرحلة تحقیق، تدوین و نگارش قرار دارند و ان‌شاءالله محصول آن در آیندة نزدیک به محضر پژوهندگان در حکمت و عرفان اسلامی تقدیم خواهد شد.

دیگر اثر علمی حجت الاسلام یزدان‌پناه در حوزة عرفان اسلامی، شرح کتاب گرانمایة مصباح الهدایة الی الخلافة و الولایة، نگاشتة عارف روشن‌ضمیر روزگار ما، حضرت امام خمینی رضوان‌الله علیه است. این شرح ارجمند، با نام فروغ معرفت در اسرار خلافت و ولایت، (تحقیق و نگارش حجت الاسلام سعید هلالیان) در دو جلد و با مجموع حدود ۱۳۰۰ صفحه، نخستین بار در سال ۱۳۹۵ توسط چاپ و نشر عروج وابسته به مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی ره منتشر شد. این کتاب افزون بر شرح مباحث مهمی در عرفان نظری اسلامی مطابق ممشای امام راحل، مشتمل است بر مقدمه‌ای مفصل و سودمند در شناخت عرفان نظری اسلامی، ادوار و شخصیت‌های مهم آن، جایگاه امام خمینی در عرفان نظری و ویژگی‌های کتاب مصباح الهدایه.

یکی از کلان‌پروژه‌های علمی و تدریسی حجت الاسلام یزدان‌پناه، تقریر نظام‌مند و متین حکمت اسلامی است. ازجمله نکات مهم مورد نظر ایشان در این کار، عرضة سازوار و دستگاهی نظام اندیشة فلسفی اسلامی است، به‌گونه‌ای که ارتباط هماهنگ اجزا با هم و با کل به‌خوبی نمایانده شود. نیز وی به مباحث و موضوعات درجة دوم ناظر به کلیت فلسفة اسلامی و نیز هر مکتب خاص آن، که با عنوان کلی «فلسفة فلسفه» از آنها یاد می‌شود، توجهی ویژه دارند.

وی در گام نخست، به تبیین نظام حکمت اشراقی پرداخت که محصول آن در کتاب حکمت اشراق (گزارش، شرح و سنجش دستگاه فلسفی شیخ شهاب‌الدین سهروردی) عرضه شده است. این کتاب با تلاش جمعی از شاگردان حجت الاسلام یزدان پناه و با تحقیق و نگارش نهایی مهدی علی‌پور در دو جلد و مجموعاً ۹۶۷ صفحه توسط پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با همکاری سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت) در زمستان ۱۳۸۹ منتشر شده است. این کتاب در سال ۱۳۹۰ در هفدهمین دورة کتاب فصل جمهوری اسلامی ایران و نیز در سیزدهمین همایش کتاب سال حوزه برگزیده شد و در سال ۱۳۹۱ در جشنوارة فارابی برگزیده شد و مورد تقدیر قرار گرفت.

در گام دوم، حجت الاسلام یزدان پناه به تبیین و تقریر دستگاه هستی‌شناختی حکمت متعالیة صدرایی پرداخته‌ است. وی طرح کلانی را برای این منظور در نظر گرفته‌است، بدین صورت که ابتدا مباحثی را به‌مثابه مقدمات نظام حکمت صدرایی مطرح کرده و پس از آن، باتفصیل به بیان مبانی و اصول و آموزه‌های این حکمت بپردازد. اولین مقدمه، بیان مختصات حکمت صدرایی بود (این مبحث در حال تدوین و نگارش است و به زودی به یاری خداوند در قالب کتابی عرضه خواهد شد).

چند دهه است که پرسش دربارة هویت اسلامی حکمت اسلامی عموماً و حکمت متعالیه خصوصاً ذهن اندیشمندان را به خود مشغول کرده است. برخی بر آنند که اساساً فلسفة اسلامی چندان همراهی با دین ندارد و نیز بر فرض همراهی با اسلام، حکمت صدرایی در اساس از جنس کلام است نه فلسفه. حجت الاسلام یزدان پناه ، ازآنجاکه همواره مسائل و نیازهای علمی جاری را در اولویت کاوش و بررسی قرار می‌دهند، به‌عنوان مقدمة دوم، به بحثی تفصیلی دربارة اسلامیت فلسفة اسلامی پرداخته‌اند و پس از بیان دیدگاه خود دربارة معیار اسلامیت فلسفه، به‌صورت مستند و مفصل نشان داده‌اند که محصول کار فیلسوفان اسلامی، از فارابی تا ملاصدرا، سراسر و واقعاً فلسفة اسلامی است. در این سلسله بحث‌ها، وی به بیشتر فیلسوفان مهم و برجسته پرداخته‌ و از خلال آثار آنها، مدعای خود را به اثبات رسانیده‌است. این درس از سال تحصیلی ۸۷-۸۶ آغاز شده است و اکنون سال یازدهم خود را (به صورت دو جلسه در هفته) سپری می‌کند.

در همین راستا، یعنی تبیین دقیق و مفصل حکمت متعالیة صدرایی، و نیز قوت بخشیدن به درس‌های حکمی حوزه و تربیت دانش‌پژوهان خبره و استادان آیندة حکمت اسلامی، حجت السلام یزدان پناه از سال تحصیلی ۹۳-۹۲، درس خارج نهایة الحکمه، نگاشتة ارجمند مرحوم علامه طباطبایی، را در حوزة علمیة قم آغاز کرد. در این درس‌ها، وی همگام با مرحوم علامه طباطبایی که برخی مباحث فلسفة فلسفه را در بخش مدخل کتاب نهایه مطرح کرده‌اند، به بحث‌هایی از این دست پرداختند، و مجموعه‌ای از مباحث فلسفة فلسفه را مطرح کردند.

دسته‌ای از پرسش‌ها دربارة حقیقت دانش فلسفه یا مابعدالطبیعه مطرح شده است، که از آن با عنوان «فلسفة فلسفه» یاد می‌کنند. در فلسفة فلسفه در پی حل مسائل خود فلسفه نیستیم، بل به خود فلسفه ازآن‌رو که دانشی تحقق‌یافته است، نظر می‌افکنیم. به دیگر سخن، فلسفة فلسفه دانشی درجة دوم است که به دانش فلسفه به‌شیوة فرامسئله‌ای نظر می‌کند. مباحث فلسفة فلسفه را از منظری می‌توان به دو دستة پرسش‌های روشی و معرفت‌شناختی، و پرسش‌های محتوایی تقسیم کرد. بخش مسائل روشی و معرفت‌شناختی، در پی بررسی اموری همچون روش خاص علم فلسفه، روش عام قابل استفاده در فلسفه، نوع استدلال‌های مورد استفاده در فلسفه و... است. نمونه‌هایی از مباحث محتوایی عبارت‌اند از: موضوع فلسفه، تعریف فلسفه، امکان فلسفه و ضرورت آن، مبادی آغازین فلسفه، کارکردهای فلسفه، گسترة دانش فلسفه و مسائل آن و نسبت فلسفه با علوم دیگر.

بخشی از این درس‌گفتارهای حجت الاسلام یزدان پناه ، در کتاب تأملاتی در فلسفة فلسفه (مباحث معرفت‌شناختی و روش‌شناختی) تدوین و عرضه شده است.

در این مجموعه از تأملات، به برخی مباحث روشی و معرفت‌شناختی فلسفة فلسفه پرداخته شده است، بدین شرح:

۱- معیار بداهت تصوری در مفاهیم بدیهی

۲- مؤلفه‌های معرفت یقینی با نگاهی به دیدگاه ابن‌سینا و محقق طوسی؛

۳- نوع برها ن مورد استفاده در فلسفه؛

۴- انواع کنش‌های عقل نظری؛

۵- شهود عقلی به‌مثابه پایة فلسفه؛

۶- روش اشراقی به‌مثابه روش خاص حکمت متعالیه؛

۷- بهره‌گیری از دین و عرفان نظری در فلسفه به‌سان روش عام (با تأکید بر روش حکمت متعالیة صدرایی).

این کتاب در گروه مطالعات تراث و تحقیقات بنیادین پژوهشکده تمدن توحیدی (فتوت) (تحقیق و نگارش رضا درگاهی‌فر) فراهم آمده و به همت انتشارات کتاب فردا به چاپ رسیده است. چاپ نخست این اثر در ۴۱۶ صفحه و در بهار ۱۳۹۶ با تیراژ ۱۱۰۰ نسخه در دسترس علاقمندان حکمت اسلامی قرار گرفته است.

مرکز توزیع: قم - میدان بسیج، خیابان ایرانی، کوچه ۴ - پلاک ۲۱ - تلفن: ۳۷۷۴۶۹۹۲ - ۰۲۵

صندوق پستی: ۸۱۳۷-۳۷۱۵۵

فروش اینترنتی: پاتوق کتاب فردا:

https://bookroom.ir/book/۵۸۲۶۲