صفحه اصلی » دین و اندیشه » زنان اندیشمند مدفون در تخت‌فولاد اصفهان

۱۰:۱۳ - یکشنبه ۱۷ دی ۱۳۹۶

تخت فولاد اصفهان دومین قبرستان شکوهمند شیعه؛

زنان اندیشمند مدفون در تخت‌فولاد اصفهان

از ارباب فضل و کمال نسوان بوده، و شرحی بر الفیه ابن مالک و یکی دیگر بر شواهد سیوطی نوشته است. قبرش در تخت‌فولاد اصفهان است و بعضی از اشعار او که حاکی از وفور ادب او است، روی قبرش نوشته شده است.

به گزارش آرمان زنان؛ مزار مقدس تخت فولاد با قدمتی دیرین پس از قبرستان وادی‌السلام نجف اشرف، شریف‌ترین و شکوهمندترین مزار جهان تشیع به‌شمار می‌آید. سرزمین مقدسی که در قرون و اعصار متمادی آرامگاه تعداد زیادی از عالمان و صالحان، حکیمان و عارفان، هنرمندان و شاعران، مؤمنین و متقین و شهدای سال‌های انقلاب و دفاع مقدس بود.

تخت‌فولاد علاوه بر این‌که مدفن بزرگان و نام‌آوران است، گنجینه‌ای کهن از سبک‌های گوناگون هنر و ادب نیز به‌شمار می‌رود. تاریخ ادبی و علمی هر ناحیه‌ای را می‌توان به طور اجمال از مقابر آن شهر به‌دست آورد. قبرستان تخت‌فولاد مزار این نادره مردان و زنان اندیشمند و شاعران و ادیبان بافضیلت و نکته‌سنج و گنجینه ارزشمندی از ادبیات این مرز و بوم است که می‌تواند مکانی برای مطالعات و تحقیقات ارزشمند در زمینه تاریخ و ادبیات این مرز و بوم باشد. در این میان، نگاهی داریم به تعدادی از شهیرترین زنانی که در این قبرستان آرمیده‌اند.

آمنه بیگم
آمنه بیگم، دختر علامه ملامحمدتقی مجلسی و همسر آخوند ملاصالح مازندرانی است (۱).

در اعیان‌الشیعه در توصیف آمنه بیگم آمده است: عالم فاضل متقی بوده و شنیدیم که شوهرش ملامحمدصالح با نهایت فضل و دانشی که داشت، حل برخی عبارات قواعد علامه را از او می‌پرسید (۲).

ریحانه‌الادب نیز عنوان می‌کند: از ارباب فضل و کمال نسوان بوده، و شرحی بر الفیه ابن مالک و یکی دیگر بر شواهد سیوطی نوشته است. قبرش در تخت‌فولاد اصفهان است و بعضی از اشعار او که حاکی از وفور ادب او است، روی قبرش نوشته شده است.

شهربانو
شهربانو، دختر محتسب الممالک از دیوان‌سالاران اواخر عهد صفویه و همسر میرزاخلیل گزی از بزرگان منطقه گز و از منشیان و مرقومه‌نویسان و نویسندگان دیوان عالی و دفترخانه صفوی بود.

او را زنی شاعره و عالمه معرفی کرده‌اند که صاحب دیوان اشعار و سراینده سفرنامه حج دوران صفوی به نام «سفرنامه منظوم حج» بود. در مقدمه این کتاب آمده است: «سراینده این مثنوی زیبا که مشتمل بر ۱۲۰۰ بیت است، بانویی فرهیخته و دانشمند از دوره باشکوه و درخشان صفوی است. او مثنوی خویش را در راه سفر حج به نظم کشیده و افزون بر آگاهی‌هایی که از شهرها و بلاد عرضه کرده، نکات زیبایی را در وصف مردمان شهرها و خلق و خوی آن‌ها به‌دست داده است. مهم‌تر از این‌ها تصویری است که او از چگونگی حج‌گزاری مسلمانان، به‌ویژه شیعیان در قرن دوازدهم هجری ارائه داده است. او همچنین نکات عارفانه‌ای را که خود به تجربه دریافته، بیان کرده است».

این بانوی عالمه و ادیب در سال ۱۱۲۰ ق فوت و مزارش در تکیه خرابه کنار تکیه میرزا رفیعای نایینی بوده که از بین رفته است (۳).

فاطمه بیگم
ملقب به خان‌آغابیگم، دختر نواب محمدتقی میرزا خلیفه سلطانی از زنان شاعره و عالمه و فاضله بوده است. او در صفر سال ۱۳۴۲ وفات یافته، قبرش جنب قبر نواب محمد حسن میرزا در تخت فولاد است (۴).

مریم
معروف به مادر شاهزاده؛ دایه حاجی سیف‌الدوله محمدمیرزا فرزند فتحعلی شاه قاجار بوده و در اصفهان ساکن. او پس از وفات در سال ۱۲۴۶ در تخت فولاد مدفون شد (۵). بعد از دفن شیخ محمدتقی رازی، صاحب حاشیه در سال ۱۲۴۸ که در جنب او مدفون شد، برای هر دو بقعه‌ای بنا کردند و تکیه‌ای ساختند که به تکیه شیخ محمدتقی و مادر شاهزاده معروف است. به مرور جمع کثیری از علما و اتقیا و صالحین در آن مدفون شدند.

مریم بیگم زنی صالحه، نیکوکار، متدین و بانی خیر بود. بر سنگ مزار او نوشته شده است: “ضیا از بهر تاریخش رقم زد/ به حوران همنشینی کرد مریم”

نسمه خاتون
نسمه خاتون یا حبابه، دختر شیخ جعفر کاشف‌الغطاء، همسر شیخ محمدتقی ایوان کیفی (نجفی) صاحب حاشیه بر معالم، و مادر حاج شیخ محمدباقر مسجدشاهی و شهربانو است. زنی عالمه و فاضله و زاهده که در حدود سال ۱۲۹۵ در اصفهان وفات یافت (۶) و در بقعه مادرشاهزاده مدفون شد.

شهربانو
دختر نسمه خاتون و شیخ محمدتقی، زنی صالحه و عابده بود. این بانوی بافضیلت ابتدا به ازدواج پسرعمه خود، شیخ محمد تهرانی که از شاگردان برجسته پدرش بود، درآمد؛ ولی نتوانست با او زندگی کند و پس از چندی به خانه پدر بازگشت. تاریخ وفات او را در شب ۲۶ صفر ۱۲۵۷ در سن جوانی نوشته‌اند که بعد از وفات در کنار مادر و در بقعه مادرشاهزاده مدفون شد (۷).

بر سنگ قبر شهربانو نوشته شده است: “نوشت کلک ضیاء از برای سال وفاتش/ مه سپهر عفافی از این جهان شده بیرون”

بی‌بی مریم بختیاری
بی‌بی مریم بختیاری دختر حسینقلی‌خان، از حکم‌رانان مقتدر منطقه بختیاری بود. بی‌بی مریم از زنان تحصیل‌کرده و مبارز در انقلاب مشروطه بود؛ در زمان فتح تهران و ورود نیروهای بختیاری به شهر، این زن، پشت‌بام خانه‌اش در تهران را سنگربندی کرد و همراه با عده‌ای سوار بختیاری به دفاع از مشروطیت پرداخت و شخصاً تفنگ گرفته و علیه عمال محمدعلی شاه جنگید.

گارثویت، پژوهشگر بختیاری او را پیرزنی برجسته که دارای روحی سرکش و فکری مستقل است می‌داند که در تعیین حیات بختیاری در جنگ جهانی اول نقش مهمی را ایفا کرد. بنابر نقل منابع معتبر بی‌بی مریم در زمان جنگ‌جهانی اول در اصفهان کمک‌های شایانی به مردم فقیر و گرسنه کرد؛ به‌حدی که به قول روزنامه مفتش ایران در این زمان او مبلغ پانصد تومان برای اعانه به فقرای شهر کمک کرد و تکفل پنجاه نفر فقیر را نیز برعهده داشت.

خانه سردار مریم پناهگاه آزادی‌خواهانی بود که از جور حکام داخلی و خارجی بدان‌جا پناه می‌بردند. بی‌بی مریم در زمان کودتای ۱۲۹۹ حاکم فارس بود و توسط نخست وزیر کودتا، سید ضیاءالدین طباطبایی معزول شد؛ در این زمان مصدق از فارس راهی بختیاری شده و در خانه او پناه گرفت (۸).

این بانوی مبارز سرانجام در سال ۱۳۱۶ ق در سن ۷۰سالگی فوت کرد و در تخت‌فولاد اصفهان، تکیه میر به خاک سپرده شد (۹).

بی‌بی نیلوفر
بی‌بی نیلوفر، خواهر بی‌بی مریم و از دیگر زنان برجسته ایل بختیاری بود. او پس از جدایی از همسرش، دیگر ازدواج نکرد و در انقلاب مشروطه همراه و هم‌پای خواهر به مقاومت پرداخت.

بی‌بی نیلوفر بنابر جایگاه خانوادگی و ایلی، با سیاحان و جهانگردان اروپایی مانند الیزابت مکبن روز و کلود آنه دیدار داشت و در سفرنامه‌های ایشان می‌توان نام بی‌بی نیلوفر را یافت. او بعد از سلطنت رضاخان و کم‌شدن قدرت و از دست رفتن املاکش، پس از طی یک دوره بیماری در ۲۷ رمضان ۱۳۵۲ق درگذشت و در تکیه میرفندرسکی تخت‌فولاد، در کنار قبر پدر و برادران و خواهرانش مدفون شد (۱۰).

بی‌بی صاحب‌جان
بی‌بی صاحب‌جان، دختر رضاقلی خان ایل بیگی از خوانین بختیاری بود. او یکی از زنان کاردان، شایسته و برجسته ایل بختیاری بود که در میان خوانین و بی‌بی‌های بختیاری نفوذ، احترام و اقتدار بسیار داشت.

اطلاعاتی که از بی‌بی وجود دارد برگرفته از خاطرات و نوشته‌‌های پزشک انگلیسی، الیزابت مکبن‌روز است. مکبن‌روز می‌نویسد: «او به همسرش، صمصام‌السلطنه در امور ایل یاری رسانده، با او همکاری می‌کند؛ مقام و موقعیت برتر صمصام‌السلطنه بر اثر تلاش و کوشش بی‌بی صاحب‌جان حاصل شده است. این زن در غیاب شوهرش اوضاع را به دقت زیر نظر داشته، با ارسال نامه و تلگراف و حل و فصل مسایل ایلی موقعیت شوهرش را تثبیت می‌کرد».

بی‌بی صاحب‌جان در ۱۵ صفر ۱۳۳۹ق درگذشت و در تکیه میرفندرسکی تخت‌فولاد اصفهان دفن شد (۱۱).

سکینه سلطان
سکینه سلطان، معروف به آغا بی‌بی خانم، فرزند آقامحمدجواد شعرباف اصفهانی، همسر میرزاابوالقاسم طرب و مادر جلال الدین همایی بود. بی‌بی خانم در ۱۶ ربیع الاول ۱۲۹۲ق متولد شد. او نزد شوهر خویش به تحصیل پرداخت و مطالعات و تحصیلاتش تا آن‌جا ادامه یافت که قرآن و روایات و دعاها و همچنین کتب نظم و نثر فارسی، حتی منشآت و قطعات را به‌درستی می‌خواند و معنا می‌کرد. حساب سیاق و مقدمات صرف و نحو عربی را هم خوب فراگرفته بود. بی‌بی با مسائل و احکام شرعی نیز آشنایی داشت؛ به‌طوری ‌که مرجع خوبی برای زنان و دختران محله بود. افراد از محله‌های دور و نزدیک برای یادگیری احکام شرعی و استخاره و پرسیدن آداب شرعی، به او مراجعه می‌کردند.

این زن فاضله در عمر ۸۵ ساله خود بیش از پانصد زن و دختر شهر را باسواد کرد و به آن‌ها قرآن و احکام اسلامی را یاد داد و سرانجام در روز ۶ صفر ۱۳۷۷ ق فوت و در تکیه خلیلیان به خاک سپرده شد (۱۲).

خاور حائری بروجنی
فرزند دکتر عباسعلی طادی لنجانی، از زنان دانشمند و ادیب و شاعری بود که در ۲۱ شوال ۱۳۳۴ ق در قصبه بروجن چهارمحال متولد شد. مقدمات علوم را در خانه فراگرفت و از همان کودکی در سروده‌ها، گاه خاور و گاه حائری تخلص می‌کرد. اشعار او که با مضامین اجتماعی و سیاسی و علاقه به وطن بود، در مجلات و روزنامه‌های آن زمان نیز به چاپ رسیده بود.

یکی از دلایل شهرت خاور، داستان‌های بلندی است که به صورت شعر سروده است. همسر سیدمحمدصادق حائری‌بروجنی، در ۲۰ دی ماه ۱۳۳۴ ش فوت کرد و در در تکیه بروجنی‌ها، در جوار پدرش به خاک سپرده شد (۱۳).

بی‌بی کوکب
بی‌بی کوکب فرزند نصیرخان درسال ۱۲۷۱ش متولد شد. دوران کودکی را زیرنظر معلم‌های سرخانه به مطالعه آثار ادبی، متون تاریخی و دینی و مراوده با علما و اهل ادب گذراند.

او اولین زن ایرانی است که سفرنامه خود به فرنگستان برای دیدار پدر و معالجه خود را مکتوب کرد. سفرنامه‌ای که متن آن با توجه به اشاراتی که به آیات و احادیث و امثال فارسی و عربی، تضمین ابیات مختلف از شعرایی، چون مولانا و حافظ، کاربرد ترکیبات، اصطلاحات و کنایات ادبی و استفاده از انواع سجع و موازنه داشته، نمودار وسعت اطلاع و دقت نظر و قدرت قریحه ادبی و نگارش و انشای استوار و ادیبانه بی‌بی کوکب است.

ویلسن، رییس شرکت نفت ایران و انگلیس، در خصوص دیدگاه و نظر او پیرامون حکومت قاجار می‌نویسد: «سرکار بی‌بی معتقد بود، مادام که سلاطین قاجاریه در این مملکت فرمانروایی می‌کنند، اهالی این کشور آب از گلویشان پایین نخواهد رفت و اوضاع ناگوار کنونی اصلاح نخواهد شد».

از اقدامات قابل‌توجه بی‌بی، می‌توان به ایجاد اولین کارگاه‌های قالی‌بافی و قلاب‌دوزی به منظور تولید انبوه و ایجاد اشتغال برای زنان دزک در ساعات فراغت اشاره کرد. بی‌بی کوکب در اردیبهشت ۱۳۳۹ش از دنیا رفت و در تکیه میرفندرسکی تخت‌فولاد به خاک سپرده شد (۱۴).

مریم بانو اصفهانی
مریم بانو، فرزند فرزند آیت‌الله میرزامهدی جویباره‌ای و همسر سیدمرتضی خاتون آبادی، از زنان فاضل و شاعر و ادیب اصفهان بود که به «بانو» تخلص می‌کرد. او در ۱۵رجب سال ۱۳۰۸ق در اصفهان متولد شد و از سن دوازده سالگی شروع به گفتن شعر کرد. مریم بانو حافظه‌ای قوی داشت و تمام اشعار خود را حفظ بود.

ابیاتی از اشعار او بر سنگ مزار عالم بزرگ سیدابوالقاسم شهشهانی، معروف به سیدالاسلام حک شده است. مریم بانو در ۱۶ شوال سال ۱۳۸۹ق وفات کرد و در تکیه فاضل سراب مدفون شد (۱۵).

بانو نصرت امین
فرزند حاج سید محمدعلی بن سن (بن میرمعصوم) بن محمد بن میرمعصوم حسینی، عالمه فاضله، از مفاخر علمی کم‌نظیر در عصر حاضر، بلکه در اعصار قبل نیز مانند ایشان در بین زن‌ها کمتر وجود داشته است.

بانو امین در سال ۱۳۰۸ ق متولد و نزد حاج میرسیدعلی نجف‌آبادی و سیدابوالقاسم دهکردی و جمعی دیگر تحصیل کرد و به مقام اجتهاد رسید. او از مرحوم شیخ محمدرضا نجفی و میرزاآقا اصطهباناتی و آیت‌الله سیدشهاب‌الدین نجفی به اخذ اجازه اجتهاد و روایت مفتخر شد.

بانو عفت‌الزمان
عفت‌الزمان، دختر حاج سیداحمد امین، معروف به افتخارالتجار و برادرزاده همسر بانوی مجتهده نصرت‌السادات امین، در اول ماه رمضان ۱۳۳۱ق در شهر اصفهان پا به عرصه وجود گذاشت. او در بیست سالگی با مردی فاضل به نام حسین امین که مدت‌ها ریاست کتابخانه مجلس شورای ملی را عهده‌دار بود، ازدواج کرد. چندی پس از ازدواج، شوهر او درگذشت و بعد از آن عفت‌الزمان مصمم به فراگیری جدی علم شد.

عفت‌الزمان دروس مقدماتی حوزوی را نزد میرزاعلی‌اصغر شریف، مدرس مدرسه میرزامهدی در بیدآباد گذراند. پس از آن درس‌های فقه و حکمت را نزد حاج شیخ مرتضی اردکانی خواند. سپس به همراه بانو علویه همایونی، دروس اسرارالحکم، اسفار، حادی عشر و اسماء الحسنی را نزد بانو سیده نصرت امین خواند.

تلاش‌های این بانو در جهت اشاعه فرهنگ معنوی اسلام و تعالیم قرآن کریم قابل ستایش است. از جمله این تلاش‌ها به اداره دو مدرسه اسلامی، یکی به نام فاطمیه سلام‌الله‌علیها و دیگری به نام دبیرستان امین و کتابی به نام چهل حدیث امین می‌توان اشاره کرد.

وفات او در تاریخ ۹ اردیبهشت ۱۳۵۶شمسی، مصادف با اوج‌گیری انقلاب اسلامی در اصفهان بود. مدفن عفت‌الزمان در تکیه امین واقع در تخت‌فولاد است (۱۶).

ربابه الهی شهرکی
ربابه، دختر آقا میرزا محمدرضا الهی از شاگردان آیت‌الله سید محمدباقر درچه‌ای بود. او تحصیلات ابتدایی را نزد پدر و پس از آن نزد بانو امین گذراند و مدتی نیز در محضر آیت‌الله شیخ مرتضی اردکانی بود.

او ازدواج نکرده بود و با بانو عفت‌الزمان امین مراوده و دوستی داشت. ربابه دو بار قرآن را با دست خط خود کتابت کرده و تألیفات متعددی نیز مانند الجنه و الرضوان؛ کشکول الهی؛ توحید؛ چهل حدیث؛ لؤلؤ و مرجان و الدّر و الیاقوت داشت. این بانوی عابده، در سال ۱۳۵۹ش، در سن ۶۵سالگی در اثر ابتلا به سرطان درگذشت و در جوار قبر پدر خود در تکیه بروجردی واقع در تخت فولاد به خاک سپرده شد (۱۷).

قدسیه احتشامی
این بانوی شاعره، فرزند علی محمد در سال۱۳۲۰ ق در اصفهان به‌دنیا آمد. در مورد تخلص او شوهرش، دکتر علی‌اکبر احتشامی چنین نوشته است: «نام اصلی او حبیبه بیگم و متولد ۱۳۲۰ ق در اصفهان بوده است. او به آداب و کمالات آراسته بوده و باطنی پاکیزه و رضایت‌بخش داشته است و چون گاهی هم شعر می‌سروده، لذا او را قدسیه، می‌نامیده‌اند…». گفتنی است که این لقب را شوهر قدسیه به علت محسنات و آداب و کمالات آراسته باطنی و ظاهری‌اش به او داده است.

قدسیه احتشامی تحصیلات علوم قدیمی را کسب کرد و از علوم فقهی، اخبار، احادیث و… نیز آگاهی داشت و به دانش‌های زمان خود آگاه بود و بعد از آشنایی کامل با تمام کلمات و مفاهیم قرآن مجید، به تعلیم و تدریس این کلام مقدس پرداخت.

بانو قدسیه تعلیم و تربیت صحیح کودکان و نوجوانان را وجهه همت خویش قرار داده و در خانه خود با ایجاد مکتبی رایگان، امکان تحصیلات را برای کسانی که هیچ‌گونه بضاعت مالی نداشته‌اند، فراهم ساخت (۱۸).

پی‌نوشت
۱٫ ریحانه‌الادب، ج۸، ص۳۶۶؛ اعیان‌الشیعه، ج۵، ص۳۷٫
۲٫ ریاض‌العلماء، ج۷، ص۴۰۷٫
۳٫ سایت تخت‌فولاد.
۴٫ رجال اصفهان، ص۲۲۳٫
۵٫ رجال اصفهان، ص۷۳٫
۶٫ رجال اصفهان، ص۷۳٫
۷٫ رجال اصفهان، ص۲۱۷٫
۸٫ سایت تخت‌فولاد.
۹٫ سایت تخت‌فولاد.
۱۰٫ سایت تخت‌فولاد.
۱۱٫ سایت تخت‌فولاد.
۱۲٫ سایت تخت‌فولاد.
۱۳٫ سایت تخت‌فولاد.
۱۴٫ سایت تخت‌فولاد.
۱۵٫ سایت تخت‌فولاد.
۱۶٫ سایت تخت‌فولاد.
۱۷٫ سایت تخت‌فولاد.
۱۸٫ سایت تخت‌فولاد.
مهرخانه
انتهای پیام