استارت تحول در بخش زغال‌سنگ ایران

قیمت زغال‌سنگ‌کک‌شو در بازارهای جهانی سال گذشته تا ۲۰۰ دلار در هر تن نیز بالا رفته بود که با ارز ۴ هزار تومانی هر تن از این محصول باید ۸۰۰ هزار تومان (بدون سایر هزینه‌ها) در نظر گرفته می‌شد، درحالی‌که تا مدت اخیر قیمت این کالا ۴۵۰ هزار تومان بیشتر نبود. در این بین یک نگرانی که وجود دارد رشد قیمت تمام‌شده شرکت‌های مصرف‌کننده‌ است که باید برای آن نیز چاره‌ای اندیشید. فعالان حوزه فولاد معتقدند مصرف زغال‌سنگ در جهان در حال افزایش است و با توجه به ذخایر گسترده زغال‌سنگ در کشور ضرورت استفاده از این منبع ۷/ ۱ میلیارد تنی کاملا احساس می‌شود.

تمام این موارد در حالی است که در حوزه صادرات نیز شاهد رشد ۱۸ درصدی صادرات سنگ‌آهن در مقایسه با سال قبل هستیم که در مقایسه با ۱۰ سال پیش موفقیت مهمی محسوب می‌شود. به این ترتیب ایران علاوه‌بر آنکه قادر به تامین نیاز داخلی است، ظرفیت‌های صادراتی خود را در این حوزه تقویت کرده است. بررسی‌ها نشان می‌دهند در حال‌حاضر بخش بیشتری از فعالیت‌های فولادی در دنیا با استفاده از روش کوره‌بلند اتفاق می‌افتد و این مساله نشان می‌دهد ظرفیت‌های کشور ما برای تزریق این محصول به بازار بالا است. در حال‌حاضر و طبق آخرین آمارها قیمت زغال‌سنگ‌خام در بازارهای جهانی ۱۰۶ دلار در هر تن است درحالیکه در دوره‌ای قیمت بسیار بالاتر از این رقم رسید اما قیمت زغال داخلی ثابت بود و این موضوع نیازمند بازنگری جدی است.

فعالان این حوزه می‌گویند امکانات گسترده‌ای مورد نیاز است تا بتوانیم تولید و صادرات زغال‌سنگ را تقویت کنیم، به عنوان مثال در حال حاضر تکنولوژی‌های تولید در معادن ما قدیمی است و تولید در مقیاس‌های کوچک اتفاق می‌افتد و رفع این چالش‌ها نیازمند سرمایه‌گذاری‌های جدید یا ورود نقدینگی از کانال‌های فروش داخلی و خارجی است. متاسفانه حوزه مذکور به‌رغم توان بالایی که به همراه دارد چندان مورد توجه سرمایه‌گذاران نیست چراکه قیمت این محصول تاکنون انگیزه‌های لازم را ایجاد نکرده است. از طرفی پیش‌بینی‌ها حکایت از آن دارند که قیمت‌های جهانی هنوز قابلیت آن را دارند تا با افزایش قیمت مواجه شوند، بنابراین باید به سرعت نسبت به تصحیح مدل‌های قیمتی در این بخش اقدام کرد. بررسی‌ها نشان می‌دهند در حال‌حاضر میزان تولید زغال‌سنگ در کشور یک میلیون تن بیشتر نیست، حال آنکه بیش از هزار برابر این رقم ذخایر در کشور موجود است که انگیزه‌های لازم برای استفاده از این توان بالا وجود ندارد.

دو سیگنال برای زغال‌سنگ

خوشبختانه افزایش قیمت و رشد صادرات دو سیگنال روشن برای بازار و معدن این کالا به‌وجود آورده است. مشکل دیگری که کارشناسان به آن اشاره می‌کنند، آن است که یارانه‌ها در سال‌های گذشته باعث شده بود قیمت گاز از زغال‌سنگ همواره پایین‌تر باشد به همین دلیل طبیعی است که استقبال زیادی هم از این کالا نشود. این در حالی است که در سایر کشورها گاز جایگزین مناسبی نیست چراکه دسترسی به این نوع سوخت به آسانی امکان‌پذیر نیست و این خود نشان می‌دهد ایران در صورتی که بتواند میزان تولید و استخراج را تقویت کند، قادر خواهد بود نیازهای کشورهای دیگر که دسترسی قابل‌توجهی را به گاز ندارند، تامین کند.

در حال حاضر تولید به اندازه‌ای پایین است که با کسری تجاری حدودا یک میلیون تنی روبه‌رو هستیم و این مساله خبر بدی برای اقتصاد این بخش محسوب می‌شود. انتظار می‌رود لااقل برای نیاز داخل بتوانیم تولید کنیم اما این اتفاق نیز نیفتاده که تمام این موارد نشان می‌دهند در حوزه زغال‌سنگ باید تجدیدنظر اساسی صورت بگیرد. در حال‌حاضر ۵۰ درصد تولید زغال‌سنگ جهان در اختیار چین و آمریکا است. مساله دیگر اما افزایش قیمت جهانی فولاد است. قیمت این محصول در سال ۲۰۱۵ رقمی معادل ۳۵۰ دلار بود که اکنون به بالاتر از ۵۰۰ دلار رسیده است. این موضوع صنایع فولادی دنیا را در تولید بالاتر برای یک دوره زمانی ترغیب می‌کند که با توجه به سهم بالای تولید فولاد از روش کوره بلند (برخلاف ایران که بیشتر تولید از طریق احیای مستقیم است) فرصت برای معدن‌داران ما مهیا است. موضوع دیگر که این استدلال را تقویت می‌کند، بالا رفتن قیمت نفت در بازارهای جهانی است که تولید محصولاتی مثل فولاد را با افزایش هزینه‌ها روبه‌رو می‌سازد. قیمت نفت که تا ۳۰ دلار در هر تن پایین آمده بود اکنون به مرز ۷۰ دلار رسیده و در این کانال در نوسان است. این موضوع باعث می‌شود تا تولیدکنندگان بزرگ دنیا به سمت کاهش قیمت تمام‌شده حرکت کنند که متاسفانه از این فرصت دور خواهیم ماند.

تفاوت‌های کیفی و قیمت گذاری اصولی

اما موضوع دیگر که فعالان حوزه سنگ‌آهن به آن اشاره می‌کنند آن است که از منظر کیفی نیز تفاوت‌هایی بین انواع زغال‌سنگ وجود ندارد. بنابراین تعیین نرخ بر اساس یک منطق واحد اقدام چندان صحیحی نیست و در این رابطه باید روی صادرات محصولات باکیفیت‌تر زوم کرد تا چالش‌هایی که از منظر کیفی در بسیاری از محصولات وجود دارد از بین برود و استانداردسازی که اکنون مورد انتقاد است، محقق شود. کارشناسان در این رابطه به موضوع قیر اشاره کرده و می‌گویند اتفاقاتی که در حوزه قیر افتاد و محصولات بدون کیفیت را به بازارهای جهانی فرستاد نباید در حوزه زغال‌سنگ تکرار شود و اگر قرار است این محصول صادر شود نیازمند ارسال باکیفیت‌ترین محصولات به بازارهای جهانی هستیم. البته تا پیش از تحریم‌ها ایران بیش از ۲۸۰ هزار تن زغال‌سنگ به بازارهای جهانی صادر کرده است و این رقم در دوره تحریم‌ها با افت روبه‌رو شد؛ اما در حال حاضر نیز به‌طور میانگین در حدود ۲۰۰ هزار تن صادرات این محصول را شاهد هستیم.

در این بین باید گفت ایران باید زمینه‌های لازم را برای افزایش این رقم فراهم کند و به این منظور نیازمند استراتژی‌های مطلوب برای یافتن بازارهای پایدار است. نگاهی به کشورهای همسایه یا نزدیک به ایران نشان می‌دهد در حال حاضر هند یکی از مهم‌ترین مقصدهای زغال‌سنگ ایران می‌تواند باشد. این کشور مصرف بالایی در زمینه این کالا دارد و بخش زیادی از نیاز خود را از طریق واردات تامین می‌کند و به همین دلیل ایران باید شناخت کافی روی این بازار داشته باشد. البته تاکنون ایران خود بیشترین میزان تولید زغال متالورژی داخلی را مصرف کرده است و در زمینه صادرات زغال حرارتی نیز هنوز مشکلات زیادی وجود دارد که یکی از مهم‌ترین آنها به صرفه نبودن قیمت و پایین بودن کیفیت است. برخی فعالان صنعت اما در مورد زغال‌سنگ به موضوع خام فروشی اشاره کرده و شرایط این محصول را نیز با سنگ‌آهن مقایسه می‌کنند که البته مقایسه قابل قبولی نیست؛ چراکه اولا میزان صادرات این محصول تاکنون عدد قابل ملاحظه‌ای نبوده که دلیل اصلی آن نیز چالش‌های داخلی معادن زغال‌سنگ است که حل‌نشده باقی مانده‌اند.

در صورتی که شرایط برای فعالیت معادن فراهم شود و سرمایه‌های مورد نیاز به سمت این بخش هدایت شوند، می‌توان انتظار داشت که میزان تولید به حدی برسد که علاوه‌بر تامین نیاز داخل شرایط را برای صادرات نیز فراهم سازد. منتقدان معتقدند حال که زغال‌سنگ به میزان زیادی تولید نمی‌شود بهتر است در قالب ارزش افزوده در سایر صنایع صادر شود که تولید فولاد یا تولید برق دو مورد قابل ذکر هستند. البته در حال حاضر برخی کشورها همچون چین از زغال‌سنگ به‌عنوان سوخت تولید محصولات پتروشیمی نیز استفاده می‌کنند. چین دارنده یکی از بزرگ‌ترین منابع زغال‌سنگ در دنیا است و سیاست‌های صنعتی نیز در این کشور بر پایه حمایت از توان داخلی استوار شده است که این امر منجر به تعدد واحدهای تولیدی مواد شیمیایی با استفاده از خوراک زغال‌سنگ شده است به‌طوری‌که در سال‌های اخیر بالغ بر ۲۰ پروژه جدید برای استفاده از زغال‌سنگ در تولید الفین‌ها استارت خورده است. این کشور در کنار هند دو قطب بزرگ مصرف زغال‌سنگ در جهان هستند که البته چین خود بزرگ‌ترین تولیدکننده زغال‌سنگ دنیا است.

اقبال عمومی به زغال‌سنگ

در حال حاضر علاوه‌بر چین بسیاری دیگر از کشورهای منطقه شرق آسیا به دنبال استفاده از این روش هستند. علاوه‌بر چین و هند، اندونزی و پاکستان نیز به عنوان مهم‌ترین تولیدکنندگان این نوع سوخت معرفی می‌شوند. با توجه به تقاضای بالای محصولات پتروشیمی در این کشورها و همچنین تولید در دسترس و البته ارزان زغال‌سنگ، سایر کشورها نیز از این شرایط تولید تبعیت خواهند کرد و حتی در صورت زیان‌ده بودن این قبیل تولیدات و به‌دلیل حمایت از تولیدات داخلی و تکمیل زنجیره ارزش و اشتغال‌زایی از این شیوه تولید حمایت خواهند کرد. این موضوعات بازارهای صادراتی تولیدکنندگان اصلی با محوریت کشورهای حوزه خلیج‌فارس را تحت‌تاثیر قرار خواهد داد و باید پیش‌لرزه‌های کاهش قیمت‌های جهانی را با محدود شدن تقاضا از هم‌اکنون در نظر گرفت.

به هر حال یکی از مشکلاتی که در گذشته نیز شاهد آن بودیم و به‌خصوص در قیمت‌های بالا شاهد آن هستیم افزایش صادرات از کشورهای مختلف (۵۰ کشور تولیدکننده زغال‌سنگ هستند) باعث شد بازار با مازاد عرضه روبه‌رو شود تا قیمت در بازار بشکند. در نتیجه برخی معادن که کوچک‌تر بودند یا از گردش مالی مناسبی برخوردار نبودند دچار ورشکستگی شدند. اکنون قیمت زغال‌سنگ خام در مسیر صعودی در حرکت است و این موضوع زغال‌سنگ کک‌شو را نیز با رشد بالا روبه‌رو می‌کند به همین دلیل احتمال تکرار این سناریو وجود دارد که دوباره با افت قیمت‌ها شاهد خروج برخی تولیدکنندگان باشیم. در حال حاضر بیش از ۴۰ درصد از انرژی الکتریکی دنیا از منابع زغال‌سنگ تامین می‌شود و متوسط جهانی تولید و نرخ برداشت از ذخایر قطعی زغال‌سنگ جهان حدود ۸/ ۰درصد است. ایران با نرخ برداشت ۱/ ۰‌ درصدی از ذخایر زغال‌سنگ خود، با نسبت یک‌هشتم نسبت به متوسط جهانی در حال تولید از ذخایر زغال‌سنگ خود است و تا به امروز هیچ نیروگاه زغالی در کشور احداث نشده است.