350هزارحلقه چاه غیرمجاز داریم/تدابیر نو برای مدیریت آب در کشاورزی

به گزارش خبرنگار مهر، در حال حاضر یکی از چالش‌های مهم دنیا و کشور ما، بحث آب است، خشکسالی‌های چند سال اخیر و تنش‌هایی که در این زمینه ایجاد شده، هشداری جدی است برای آنکه بیش از گذشته به فکر مدیریت منابع آب کشور باشیم و اقدامات جدی تری در این زمینه انجام دهیم؛ کارشناسان معتقدند ادامه روند فعلی می تواند این چالش را به یک بحران تبدیل کند؛ در این میان بسیاری از کارشناسان، بخش کشاورزی را جزو مقصران اصلی وضعیت ایجاد شده برای منابع آب کشور می دانند در حالی مسئولان وزارت جهاد کشاورزی چنین اعتقادی ندارند. طی سالهای اخیر نیز در حوزه کشاورزی اقدامات گسترده ای در جهت مقابله با تنش های آبی کشور انجام شده است؛ در همین زمینه خبرگزاری مهر گفتگویی را با علیمراد اکبری، معاون آب و خاک وزارت جهاد کشاورزی انجام داده که مشروح آن به این شرح است:

* گفته می شود ما در کشور بیشتر با چالش «مدیریت منابع آب» مواجه هستیم تا چالش «کمبود آب»؛ شما چقدر با این مساله موافق هستید؟

-روی هر دو موضوع می توان صحه گذاشت؛ البته بنده اعتقاد دارم «تنش آبی» درکشور شدید است و اینکه برخی از لفظ«بحران» استفاده می کنند اشتباه است.

*وضعیت بارندگی طی سال‌های اخیر چندان مساعد نبوده و تغییراتی نیز در الگوی بارش ها ایجاد شده، که این موارد نگرانی هایی را ایجاد کرده است؛ با توجه به اهمیت بارندگی ها برای بخش کشاورزی، تحلیل شما از شرایط فعلی چگونه است؟

-واقعیت این است که طی ۱۰ الی ۱۵ سال گذشته، میزان بارش های کشور کاهش یافته، الگوی بارش ها تغییر کرده و حدود ۴۹ درصد میزان روان‌آب ها کاهش یافته است. ضمن اینکه یک زمانی الگوی بارش کشور بیشتر برف بود اما هم اکنون باران است، میزان بارش بالای ۱۰ میلی متر بود اما درحال حاضر خیلی از بارش ها کمتر از ۱۰ میلی متر است و نفوذ عمقی کم شده است. معنای بارش زیر ۱۰ میلی متر آن است که این باران، باران موثر نیست. زمانی که میزان بارندگی بین ۱۲ تا ۲۰ میلی متر نباشد، در اعماق زمین نفوذ نمی کند ضمن اینکه بارش هایی هم که تا عمق ۱۰ الی ۱۲ سانتی متر زمین نفوذ می کنند در معرض تبخیر هستند.

*بیشتر در کدام مناطق کشور با این مسائل مواجه هستیم؟

-هم اکنون در مناطقی مانند فارس، کرمان، سیستان و بلوچستان و یزد با چنین مسائلی روبرو هستیم.

میزان بارندگی کشور در مجموع طی ۱۰ الی ۱۲ سال گذشته، حدود ۲۴ تا ۲۵ درصد و امسال نسبت به سال های گذشته حدود ۵۰ درصد کاهش یافته است*گویا امسال کاهش بارندگی با شدت بیشتری همراه بوده است؛ آماری در این زمینه دارید؟

-بله، همینطور است. میزان بارندگی کشور در مجموع طی ۱۰ الی ۱۲ سال گذشته، حدود ۲۴ تا ۲۵ درصد کاهش یافته است، امسال نیز میزان بارندگی نسبت به سال های گذشته حدود ۵۰ درصد کاهش یافته است.

*و در کدام مناطق این اتفاق رخ داده است؟

-در مناطقی مانند فارس، کرمان، یزد، اصفهان، خراسان رضوی و خراسان جنوبی که همه جزو استانهای پهناور کشور هستند.

*کدام استانها شرایط مطلوبی در این زمینه داشتند؟

-امسال فقط وضع چند استان مانند اردبیل، آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، قسمتی از غرب کشور از جمله کردستان در این زمینه مطلوب بوده و در سایر استانها میانگین میزان بارش حدود ۵۰ درصد منفی شده است.

*گفته می شود مشکل کمبود آب در کشور بسیار جدی است و باید بیشتر مورد توجه قرار بگیرد. به اعتقاد شما این چالش بیشتر ناشی از مشکلات حوزه مصرف است یا ناشی از ضعف مدیریت در حوزه منابع آب؟

-اینکه عده ای مدام می گویند آب نداریم مشکلی را حل نمی کند. به هر حال مدیریت منابع آب هم در کشور ما مشکل داشته و هنوز هم دارد. یکی از دلایل آن هم حفر چاه های عمیق غیرمجاز بوده است.

* هم اکنون چند حلقه چاه غیرمجاز در کشور وجود دارد؟

-هم اکنون بیش از ۳۵۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز در کشور وجود دارد، این به معنای آن است که مدیریت صحیح انجام نگرفته ضمن اینکه هم اکنون انسداد این چاه ها برای کشور معضل شده است، معیشت عده ای به این چاه ها گره خورده بنابراین کنترل و مسدود کردن این چاه ها بسیار دشوار است، اما باید این کار انجام شود، وزارت نیرو باید تلاش خود را در این زمینه انجام دهد و همه دستگاه های مسئول نیز باید به این وزارت خانه کمک کنند.

بیش از ۳۵۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز در کشور وجود دارد؛ انسداد این چاه ها نیز برای کشور معضل شده چرا که معیشت عده ای به این چاه ها گره خورده است*حفر این چاه ها ناشی از ضعف چه دستگاهی بوده است؟

-مدیریت منابع آب کشور، مسئول این امر بوده است. ضمن اینکه در دولت نهم و دهم ۲۰۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز در کشور حفر شده که این فاجعه است.

*برای انسداد آنها چه اقداماتی انجام شده است؟

-انسداد چاه های غیر مجاز از وظایف و مسئولیت‌های وزارت نیرو است ضمن اینکه ما آمادگی داریم به وزارت نیرو کمک کنیم و در این راستا اقدامات موثری صورت گرفته است.

*علاوه بر حفر چاه های غیرمجاز، چه اشتباهات دیگری در حوزه مدیریت منابع آب، در شکل گیری چالش آب موثر بوده است؟

-در سدسازی نیز اشتباهاتی صورت گرفته است؛ البته عمل سدسازی را نفی نمی کنم و سدسازی اگر برای مهار سیلاب ها و آب های اضافی باشد، اقدام مطلوبی است، اما اگر دبی پایه رودخانه را کامل قطع کند، مشکل دارد و محیط زیست را به خطر می اندازد. با این حال ما برای حل این مشکلات چه اقدامی انجام داده ایم؟ چون احداث پروژه های بزرگ آبی بدون آمایش سرزمین انجام نگرفته است اما در عمل، به جای آسایش سرزمین، منجر به آزار سرزمین شده است.

معتقدم ۴۰ تا ۵۰ درصدچالش آبی کشور ناشی از عوامل طبیعی و ۵۰ درصد ناشی از عوامل انسانی و مدیریتی بوده است. اگر در مدیریت آب تجدید نظر کنیم و همه دستگاهها مسئول نیز کمک کنند، می توان به آینده امیدوار بود

*به نظر شما، عوامل طبیعی بیشتر در ایجاد وضعیت فعلی موثر بوده یا عوامل انسانی؟

-به نظر بنده حدود ۴۰ تا ۵۰ درصد عوامل طبیعی در این مساله موثرند، حدود ۵۰ درصد نیز عوامل انسانی و مدیریتی در آن تاثیر دارند.

*باید این واقعیت را پذیرفت که میزان بارندگی آن کاهش یافته، الگوی بارش تغییر کرده، در مسیر خشکسالی قرار دارد و از طرفی در گذشته اشتباهات زیادی در حوزه مدیریت منابع آب انجام شده است؛ در این شرایط چه کاری باید انجام داد؟

-اگر در بحث مدیریت آب، تجدیدنظر کنیم، همه دستگاه های مسئول نیز کمک کنند که کار دشواری هم هست، می توان به آینده امیدوار بود. ضمن اینکه به اعتقاد بنده نسل فعلی مسئول ترین نسل کشور است و اگر این نسل نتواند مشکل مذکور را حل کند و به نسل های بعد منتقل شود، قابل حل نخواهد بود. بنابراین همین حالا باید تدابیر جدی اندیشید.

*دولت چه برنامه هایی برای مقابله با این وضعیت دارد؟

-خوشبختانه در دولت در این زمینه انسجام بسیار خوبی وجود دارد؛ در حدود یک ماه اخیر نیز کارگروه ملی سازگاری با خشکسالی و کم آبی در کشور شکل گرفته است که وزرای جهاد کشاورزی، نیرو، صنعت و رئیس سازمان محیط زیست با هم در این زمینه به اجماع رسیدند، طرح را به هیات دولت ارائه کردند و آنجا به تصویب رسیده است.

نسل فعلی مسئول ترین نسل کشور است و اگر این نسل نتواند مشکل آب را حل کند و به نسل های بعد منتقل شود، قابل حل نخواهد بود. بنابراین همین حالا باید تدابیر جدی اندیشید*لطفا به چند مورد از اقداماتی که قرار است در این زمینه انجام شود، اشاره کنید.

-یکی ازکارهایی که ما می توانیم انجام دهیم توسعه روش های نوین آبیاری مثل سامانه های میکرو و آبیاری بارانی است که ما بیشتر به سمت آبیاری میکرو می رویم چرا که راندمان آبیاری بالای ۹۰ درصد است؛ در کنار آبیاری میکرو، ازمالچ (پلاستیک) نیز برای جلوگیری از تبخیر استفاده می کنیم.

*گویا توسعه کشت گلخانه ها نیز یکی دیگر از اقدامات وزارت جهاد کشاورزی برای مقابله با این وضعیت است؟

-بله، ما در کنار اقدامات فوق، تلاش می کنیم کشت گیاهان آب‌بر را به گلخانه منتقل کنیم ضمن اینکه نمی توان ظرف یکی دو سال مملکت را به گلخانه تبدیل کرد بنابراین محصولات آب‌بری را که نمی توان به گلخانه منتقل کرد با استفاده از روش میکرو آبیاری خواهیم کرد، همچنین یکی دیگر از راه های مقابله با کم آبی نشاکاری است و ما به دنبال گسترش این کار هستیم.

*درباره توسعه شبکه های فرعی آبیاری زهشکی هم توضیح دهید.

-توسعه شبکه های فرعی آبیاری زهکشی با استفاده از مجاری بسته (لوله) یکی دیگر از اقدامات ماست، قبلا شبکه های روباز زیاد کار می شد اما الان این شبکه ها به دلیل تبخیرونشت زیاد اصلا در دستور کار ما نیست مگر اینکه پارامترهای فنی و مهندسی آن را تحمیل کند. براساس بررسی های انجام شده، بیش از ۲۰۰ هزار کیلومتر نیاز به اجرای انتقال آب با لوله داریم اگر بتوانیم این کار را انجام دهیم حداقل ۱۰ تا ۱۲ درصد از هدر رفت آب در بخش کشاورزی جلوگیری می شود که این در قالب سیستم های کم فشار در دستور کار قراردارد.

*در نقاطی که امکان ایجاد سیستم های آبیاری تحت فشار وجود ندارد، چه اقداماتی انجام می گیرد؟

-در جاهایی که امکان ایجاد سیستم های آبیاری تحت فشار وجود ندارد و آبیاری ثقلی انجام می شود، برای یکنواختی توزیع آب درمزرعه به منظورافزایش راندمان آبیاری تسطیح لیزری انجام می شود که هم اکنون در نقاطی از خوزستان و برخی نقاط کشور درحال انجام است. در خاک هایی که شور است هم عمل زهکشی انجام می دهیم که این خاک ها اصلاح شوند و راندمان آبیاری افزایش یابد.

بیش از ۲۰۰ هزار کیلومتر نیاز به اجرای انتقال آب با لوله داریم اگر بتوانیم این کار را انجام دهیم حداقل ۱۰ تا ۱۲ درصد از هدر رفت آب در بخش کشاورزی جلوگیری می شود *کشاورزی حفاظتی نیز طی سالهای اخیر مورد توجه قرار گرفته و روی آن کار شده است.

-بله، علاوه بر این موارد، روی کشاورزی حفاظتی در کشور کار زیادی می شود؛ امسال بیش از ۳۰۰ هزار هکتار در کشور کشاورزی حفاظتی انجام شده است.اخیرا نیز ما به این مساله ورود کرده ایم که سیستم های آبیاری مان را هوشمند کنیم، یعنی برنامه آبیاری، دور آبیاری، زمان آبیاری و آب مورد نیاز گیاه را براساس سیستم های هوشنمد کنترل کنیم.

*گویا در این زمینه مذاکره ای هم با وزارت ارتباطات انجام داده اید؟

-بله، در این راستا مذاکراتی با وزارت ارتباطات داشته ایم و می خواهیم از ظرفیت ها و امکاناتی که در کشور در حوزه ارتباطات وجود دارد، در این زمینه بهره ببریم.

*بروز رسانی سند ملی آب به کجا رسید؟

- سند ملی آب حدود ۲۰ سال قبل تدوین شده و هم اکنون باید با توجه به تغییرات اقلیمی و شرایط آب و هوایی بروزرسانی شود.بحث بروز کردن سند ملی آب هم اکنون تمام شده و بحث آب مجازی در برنامه ما است.

*یکی از مباحثی که بارها عنوان شده در دستور کار وزارت جهاد کشاورزی قرار دارد، بحث تحویل حجمی آب به کشاورزان است، این کار در چه مرحله ای است؟

-بله، یکی از موارد دیگری که روی آن کار می کنیم بحث تحویل حجمی آب است یعنی ما آب را به صورت حجمی از وزارت نیرو تحویل بگیریم و در اختیار کشاورزان قرار دهیم در این زمینه نیز اقداماتی انجام شده و با وزارت نیرو مذاکراتی داشته ایم، تعدادی پایلوت نیز برای این کار تعریف شده است.اما باید فراگیر شود. حدود دو سال است که اقدام در سطح وسیعی در حال انجام است و ما با وزارت نیرو در فاز نخست این کار، برای ۱۰ میلیارد متر مکعب آب برنامه ریزی کردیم و در حال عملیاتی کردن آن هستیم.

یکی از اقداماتی که اخیرا با وزارت نیرو و اتاق بازرگانی روی آن کار می کنیم، راه اندازی بازارهای محلی آب مشروط بر عدم تغییر کاربری اراضی کشاورزی است. بدین ترتیب کسانی که حق آبه دارند می توانند آب خود را برای مصرف در بخش کشاورزی بفروشند

*بحث راه اندازی بازارهای محلی آب نیز اخیرا مطرح شده است. این بازارها قرار است چه گره ای را باز کنند؟

-بحث مدیریت مشارکتی با مردم نیز باید مورد توجه باشد، ما باید مدیریت آب را از دولت بگیریم و آن را به مردم بدهیم همچنین یکی از اقداماتی که اخیرا با وزارت نیرو و اتاق بازرگانی روی آن کار می کنیم، راه اندازی بازارهای محلی آب مشروط بر عدم تغییر کاربری اراضی کشاورزی است. بدین ترتیب کسانی که حق آبه دارند می توانند آب خود را برای مصرف در بخش کشاورزی بفروشند اما نباید در جای دیگری مانند صنعت وارد شود ضمن اینکه یکپارچه سازی و تجمیع اراضی از دیگر برنامه های ماست.

*آقای اکبری، بحث آب مجازی امروزه بسیار مورد توجه کارشناسان قرار گرفته و تاکید زیادی روی آن می شود، در کشور ما چقدر این بحث مورد توجه قرار می گیرد و مدیریت می شود؟

-در بحث آب مجازی نیز، باید گیاهان آب بر را در دستور کار واردات قرار دهیم و گیاهان با مصرف آب کمتر را در دستور صادرات قرار دهیم؛ ما حدود ۳۰ میلیارد متر مکعب واردات آب مجازی داریم و خروجی ما حدود ۵ میلیارد مترمکعب است؛ واردات ما شش برابر صادرات آب مجازی مان است.

*یکی از انتقادات وارد به وزارت جهاد کشاورزی، کشت گیاهان آب بر است، برای حل این مساله چه راهکاری را در دستور کار دارید؟

-یکی دیگر از برنامه های ما تغییر فصل است به عنوان مثال چغندر گیاهی آب بر است و قبلا در بهار کشت می شد اما الان کشت آن به پاییز منتقل شده است. متوسط کشت چغندر قند از ۵۰ تن به ۷۰ تن در هکتار رسیده که دلیل آن نیز تغییر فصل کشت، عملیات به‌زراعی و گسترش سیستم های نوین آبیاری از دیگر اقدامات ماست. به اعتقاد بنده اگر در مناطقی مانند خوزستان، ایلام و کرمانشاه که مستعد کشت چغندرقندهستند، چند کارخانه قند احداث شود، طی یکی دوسال آینده در زمینه شکر خودکفا می شویم و حتی می توانیم با همین منابع آبی، صادرکننده این محصول نیز باشیم.

*برخی بر این باور هستند با شرایطی که ما داریم خودکفایی در برخی محصولات چندان منطقی به نظر نمی رسد و این مساله به منابع آبی کشور آسیب های جبران ناپذیر وارد می کند؟

-اگر ما در محصولاتی مانند گندم خودکفا شدیم یا در محصولاتی مانند شکر و دانه های روغنی به سمت خودکفایی پیش می رویم، حتی یک هکتار نیز به سطح زیرکشت آبی این محصولات افزوده نشده ضمن اینکه حدود ۵۰۰ هزار هکتار سطح زیرکشت آبی کاهش یافته است. در واقع توسعه ما عمودی بوده است نه افقی. مجموع این اقدامات سبب شده طی ۵ الی ۶ سال گذشته، به میزان بهره وری آب حدود شش درصد افزوده شده است. در این مدت، راندمان آبیاری از حدود ۳۹ درصد به حدود ۴۴ رسیده است.

اگر ما در محصولاتی مانند گندم خودکفا شدیم یا در محصولاتی مانند شکر و دانه های روغنی به سمت خودکفایی پیش می رویم، حتی یک هکتار نیز به سطح زیرکشت آبی این محصولات افزوده نشده ضمن اینکه حدود ۵۰۰ هزار هکتار سطح زیرکشت آبی کاهش یافته استبا توجه به شرایط کشور، ما راهی جز رفتن به سوی بهره وری نداریم، عامل بهره وری نیز تنها آب نیست، حدود ۱۵ تا ۲۰ پارامتر در این زمینه موثر است که البته آب و خاک نقش بسیار اساسی در آن ایفا می کند، این دو عنصر از عناصر اساسی تولید هستند.

-دقیقا، در همین راستا، اقداماتی برای بهبود وضعیت خاک انجام شده و اخیرا نیز یک متخصص جهانی از فائو آوردیم که در تهیه نقشه های کربن آلی خاک به ما کمک کند. باید بدانیم در کشور، کجا، چقدر کربن آلی یا مواد آلی خاک داریم. چون مواد آلی خاک کشور ما خیلی کم و در 60 درصد خاک های کشور زیر نیم درصد است و این در بهره وری موثر است. حداقل باید آن را به یک تا دو درصد برسانیم.