چپ کوک و راست کوک بودن به تفاوت فرکانس صدای ساز یا انسانها و زیر و بمی آن میگویند. به گونهای که صدای خانمها که دارای تنالیته و فرکانس زیر است را در دستهی چپ کوک و صدای آقایان که بم است را در دستهی راست کوک قرار میدهند. با ما همراه شوید.
تقسیمات صدای انسان
از زیرترین تا بمترین صدای انسان در موسیقی را به شش دستهی زیر تقسیم میکنند.
۱. سوپرانو: صدای زیر زنانه و خردسالان را سوپرانو میگویند. به عبارت دیگر زیرترین و پرکاربردترین صدا در موسیقی آوازی است. دامنهی صوتی محدودهی سوپرانو از نت دو زیر خط اول حامل، تا نت دو بالای پنج خط حامل را شامل میشود.
۲. متسوسوپرانو: صدای متوسط زنانه را متسو سوپرانو میگویند. کمی بمتر از سوپرانو است. دامنهی صوتی بخش متسو سوپرانو از لا زیر خط اول حامل، تا لا بالای خط پنجم حامل را شامل میشود. برای نمونهی این جنس صدا میتوان به صدای قمر و روح انگیز از زنان و صدای ابوالحسن خان اقبال آذر از مردان اشاره کرد.
۳. آلتو یا کنترآلتو (contr alto): صدای بم زنانه را کنترآلتو میگویند. به عبارت دیگر بمترین صدا در خانمها را آلتو میگویند. دامنهی صوتی بخش آلتو از نت فا زیر خط اول حامل تا نت فا روی خط پنجم حامل را شامل میشود. خوب است که بدانیم بیشتر خانمهای آواز خوان ایرانی صدایی از نوع آلتو دارند مثل صدای بانوان مرضیه و دلکش.
۴. تنور: صدای زیر مردانه را تنور میگویند. دامنهی صوتی بخش تنور از نت دو زیر خط اول تا نت دو بالای خط پنجم حامل را شامل میشود. ولی صدا دهی آن یک اکتاو بمتر از صدای سوپرانو است. برای نمونهی این جنس صدا میتوان گفت که اکثر آواز خوانان مرد ایرانی مثل استاد تاج اصفهانی و استاد محمدرضا شجریان دارای صدای تنور هستند.
۵. باریتون: صدای متوسط مردانه را باریتون میگویند. دامنهی صوتی بخش باریتون از نت لا زیر خط اول حامل تا نت لا بالای خط پنجم حامل بوده، ولی صدا دهی آن یک اکتاو بمتر از صدای متسو سوپرانو است.
۶. باس: صدای بم مردانه را باس میگویند. به عبارتی بمترین صداست. دامنهی صوتی بخش باس از نت فا زیر خط اول حامل تا نت فا روی خط پنجم حامل بوده، ولی صدا دهی آن یک اکتاو بمتر از بخش آلتو است. صدای استاد محمد نوری در این محدوده است.
اصطلاح چپ را به صداهایی در محدودهی فرکانس خانمها و کودکان نسبت میدهند و اصطلاح راست را به صداهای در محدودهی فرکانس آقایان نسبت میدهند. به عبارت دیگر صداهای زیر را چپ و صداهای بم را راست مینامند. ولی این نسبت نامگذاری ثابت و همیشگی نیست و استثنا هم دارد. مثلا بعضی آقایان میتوانند صدایی در محدودهی فرکانس چپ داشته باشند مثل صدای زنده یاد استاد ایرج بسطامی که با صدای چپ تناسب بیشتری داشت.
و اما چپ کوک و راست کوک به چه معناست!
دلیل نام گذاری چپ و راست
نحوهی ورود و خروج از صدای چپ به راست یا برعکس
اگر از هر نت مبدأ راست با محاسبه خود نت مبدأ، ۵ نت بالاتر یا ۴ نت پایینتر برویم، مایه به دست آمده مایهای چپ خواهد بود. اگر از هر نت مبدأ چپ با محاسبه خود نت مبدأ، ۴ نت بالاتر یا ۵ نت پایینتر برویم، مایه به دست آمده مایهای راست خواهد بود.در پایان قابل ذکر است که اصطلاح چپ کوک و راست کوک بیشتر مربوط به موسیقی سنتی ایران و آواز بوده و به کار بردنش برای سبکهای دیگر موسیقی و خوانندگی زیاد صحیح نیست.