آن‌چه بیگانه می‌اندیشد

«فلسفه‌ی کامو»

نویسنده: ریچارد کمبر

ناشر: فرهنگ نشر نو؛ چاپ اول 1397

167 صفحه، 21000 تومان

****

فلسفه‌ی کامو سومین کتاب از مجموعه‌ی Wadsworth Philosophers Series است که نشر نو در مجموعه‌ای تحت عنوان «بزرگان اندیشه» منتشر کرده است. هدف این مجموعه آشناکردن خوانندگان با مهم‌ترین فیلسوفان و مسائل فلسفی از آغاز تا امروز است و مهم‌تر و فراتر از آن ترغیب خوانندگان به تفکر فلسفی. این کتاب‌ها می‌خواهند شوق خواندن، فکر کردن و آموختن را برانگیزند و هراسی را که خوانندگان معمولا از فلسفه دارند برطرف کنند و نشان‌ دهند فلسفه آن‌گونه که تاکنون به ما القا شده است دانشی انتزاعی و تجریدی نیست که فقط به کار پر ابهت کردن کلام و مرعوب‌کردن مخاطبان بیاید،‌ بلکه دانشی است که به کار زندگی و پاسخ‌دادن به اساسی‌ترین سوالات بشری می‌آید. از این مجموعه تا کنون کتاب‌هایی درباره‌ی هابز، چامسکی، دکارت، کیرگگور، راولز، عیسی و داستایفسکی منتشر شده است. «فلسفه‌ی کامو» سومین کتاب این مجموعه است.

کتاب فلسفه‌ی کامو مروری است فلسفی بر آثار این متفکر بزرگ قرن بیستم. این کتاب اگرچه ممکن است برای کاموپژوهان هم جالب باشد، اما در درجه‌ی اول برای خوانندگانی نوشته شده است که می‌خواهند اهمیت فلسفی آثار کامو را دریابند اما پشتوانه‌ی فلسفی زیادی ندارند یا تمامی آثار کامو را نخوانده‌اند. بنابراین کتاب چنان طراحی شده است تا شوق خواندن، فکر کردن و آموختن را برانگیزد. چون فلسفه‌ی کامو کتاب مختصری است، تاکید در آن بیش‌تر بر حرف‌های خود کامو است تا آن‌چه منتقدان درباره‌ی آن گفته‌اند. فصل نخست کتاب، فشرده‌ای است از زندگی و آثار او. فصل دوم ریشه‌های دینی اندیشه‌ی کامو را بررسی می‌کند و پایان‌نامه‌ی لیسانس او، «متافیزیک مسیحی و فلسفه‌ی نوافلاطونی» را در مرکز توجه قرار می‌دهد. فصل‌های سوم و چهارم کتاب به تحلیل و نقد تریلوژی پوچی او می‌پردازند: «بیگانه»، «کالیگولا» و «اسطوره‌ی سیسوفوس». فصل پنجم شکل‌گیری و تحول کاموی اخلاق‌پرداز را در «چند نامه به دوست آلمانی»، «طاعون»، «انسان طاغی» و «سقوط» بررسی می‌کند. برای خواننده‌ای که تمامی آثار کامو را پیش از این خوانده است، خواندن این کتاب لذتی دوچندان به همراه دارد،‌اگرنه با خواندن مباحث کتاب، شور خواندن تمامی آثار کامو به سرش خواهد افتاد.

آلبر کامو در ۷ نوامبر ۱۹۱۳ در دهکده‌ای کوچک در الجزایر به دنیا آمد. پدرش فرانسوی فقیری بود که در الجزیره کشاورزی می‌کرد و در آن‌جا با خدمتکاری اسپانیایی ازدواج کرد و در جنگ جهانی اول کشته شد تا کامو درباره‌اش به طنز بگوید: «به قول مردم، او در میدان جنگ شهید شد.» کودکی کامو در یک زندگی فقیرانه‌ی کارگری سپری شد و همین زندگی به او احترام به فقر و رنج دیگران را آموخت. می‌نویسد: «فقر نگذاشت فکر کنم که زیر آفتاب و در تاریخ همه‌چیز خوب است. آفتاب به من آموخت که تاریخ همه‌چیز نیست.» یا جایی دیگر می‌گوید: «من آزادی را در آثار مارکس نیاموختم، بلکه خود آن را در دل فقر شناختم.» داغ این زندگی تا همیشه با کامو و در آثارش باقی ماند. در ژوئن ۱۹۳۹ مجموعه مقالاتی با عنوان «فقر در قبایلیه» نوشت که در حقیقت کیفرخواستی علیه استعمارگران بود: «نفرت‌آور است اگر گفته شود قبایلیه‌ای‌ها با فقر خو گرفته‌اند. نفرت‌آور است اگر گفته شود این مردم همان نیازهای ما را ندارند. دی یکی از روزها صبح زود، در نیزی‌اوزو کودکانی ژنده‌پوش را دیدم که بر سر تصاحب زباله‌ی یک سطل آشغال با سگ‌ها می‌جنگیدند. یکی از همسایه‌ها گفت صبح‌ها همیشه همین‌طور است.» فقر و بعدها بیماری سل، او را اگرچه نویسنده و اندیشمندی پرآوازه شد، در دایره‌ی رنج توده‌ی مردم نگاه داشت و به آثارش عمق و ژرفایی ویژه بخشید. از جمله کسانی که نقشی بسیار مهم در زندگی‌اش داشتند، یکی از معلم‌های مدرسه‌ی ابتدایی‌اش به نام لویی ژرمن بود. ژرمن به توانایی‌های آلبر پی برد و مادربزرگش را قانع کرد تا به او اجازه‌ دهد تا به نوه‌اش درس خصوصی بدهد و در امتحان بورس تحصیلی شرکت کند. مادربزرگ رضایت داد و آلبر در امتحان موفق شد و بروس گرفت و توانست به جایی آن‌که مثل برادرش سر کار برود، در دبیرستان ثبت نام کند. او در دبیرستان معلم دیگری پیدا کرد. یک معلم فلسفه‌ی خوش‌ذوق به نام ژان گرونیه. در میان کتاب‌های بسیاری که کامو در آن دوره خواند، دو کتاب بیش از کتاب‌های دیگر بر او تاثیر گذاشتند؛ «جزایر» نوشته‌ی ژان گرونیه و «سرنوشت بشر» نوشته‌ی آندره مالرو. در ۱۹۳۹، سالی که جنگ جهانی دوم آغاز شد، کامو کوشید در ارتش ثبت نام کند اما به خاطر بیماری‌اش پذیرفته نشد و در دوران اشغال نازی‌ها بود که کامو برای نخستین بار به اگزیستانسیالیسم پیوند خورد. کامو به اگزیستانسیالیسم علاقه‌ای مفرط داشت و از نیچه و داستایفسکی، دو متفکری که در شکل‌گیری اگزیستانسیالیسم موثر بودند، تاثیر پذیرفت.

کامو چند روز پس از دریافت جایزه‌ی نوبل در گفت‌وگویی گفت: «من دلمشغولی‌های مسیحی دارم اما سرشتم پاگانی است.» این نکات پارادوکسی شخصیت و تفکر کاموست. او مسیحی نبود. به خدا اعتقاد نداشت و اخلاقیات خاص مسیحی را هیچ می‌انگاشت. او گشودگی و اعتدال نگاه یونانی به جهان را به مطلق‌گرایی مسیحیت ترجیح می‌داد. جایی می‌نویسد: «من مسیحی نیستم. من فقیر زاده شدم. زیر آسمانی شاد در جهانی هماهنگ با خود و نه خصم… اما احساس می‌کنم قلبی یونانی دارم… یونانیان منکر خدایان‌شان نبودند اما فقط سهم آنان را به آنان می‌دادند. مسیحیت یک دین مطلق است.» اندیشه‌ی فلسفی کامو مطلقا ریشه در مسائل دینی دارد.

کامو مشهورترین و نخستین اثرش، «بیگانه» را در ۱۹۴۹ نوشت. جملات آغازین بیگانه از مشهورترین جملات در ادبیات قرن بیستم است:

«امروز مامان مرد. شاید هم دیروز. نمی‌‌دانم. از خانه‌ی سالمندان تلگرامی به دستم رسید: «مادر درگذشت. خاکسپاری فردا. با تقدیم احترامات.» این هیچ معنایی نمی‌دهد. شاید دیروز بوده است.»

رمان‌های طاعون و سقوط در سال‌های ۴۷ و ۵۶ نوشته شد و پس از آن نمایش‌نامه‌های کامو از راه رسیدند که هرکدام در تکمیل اندیشه‌ی فلسفی او نقشی به‌سزا داشتند خاصه که کم و بیش از آبشخور اندیشه‌ای اسطوره‌ای سیراب شده بودند. سوء تفاهم، کالیگولا، مرثیه‌ای برای راهبه، حکومت نظامی و تسخیرشدگان از جمله‌ی این آثار است.

تمامی آثار کامو به فارسی ترجمه شده‌اند. سابقه‌ی آشنایی خوانندگان فارسی‌زبان با آثار او به سال ۱۳۲۹ و ترجمه‌ی خسرو جمشید از کالیگولا می‌رسد. پس از آن مترجمانی چون منوچهر بدیعی، ابوالحسن نجفی، رضا سیدحسینی، لیلی گلستان، علی‌اصغر خبره‌زاده، محمدعلی سپانلو، پری صابری، مصطفی رحیمی و خشایار دیهیمی به ترجمه‌ی آثار او همت گماردند. تنها کتاب بیگانه‌ی او در ایران به ۸ ترجمه منتشر شده که این خود نشان‌دهنده‌ی اقبال کم‌نظیر جامعه به آثار اوست. به مجموعه‌ی این آثار باید کتاب‌هایی را افزود که درباره‌ی زندگی و آثار کامو نوشته شده‌اند و در این میان کم‌تر کتابی است که چون کتاب کمبر به تمامی جنبه‌های زندگی و آثار او به زبان ساده پرداخته باشد. این کتاب سیمایی نزدیک به اصل از این فیلسوف و نویسنده ی بزرگ قرت بیستم به دست می‌دهد و خواننده را به دریافت لایه‌های پنهان شخصیت و آثارش راهنمایی می‌کند؛ کتابی که در عین سادگی زبان، برداشتی عمیق از فلسفه و زندگی کامو پیش روی مخاطب قرار می دهد و مقدمه ای بسیار خوب برای ورود به فلسفه و نگاه این فیلسوف نامدار به زندگی محسوب می شود.