هجرت کبری و دست های پنهان

ویژگی مشخص نظام سیاسی ایران در دوره قاجار، استبداد بود و شاه به تنهایی قانون گذاری می‌کرد؛همچنین فرد مستبدی که دستگاه دولتی را بدون حد و مرز و قید و شرط در اختیار داشت.با ادامه این وضعیت در آستانه مشروطیت، دو جریان فکری معارض رو در روی یکدیگر قرار گرفتند.

جریان اول متعلق به هیأت حاکم بود که می کوشید وضعیت موجود، یعنی حکومت استبدادی، را حفظ کند و جریان دوم که از سوی نخبگان جامعه یعنی روحانیان و روشن فکران رهبری می شد، تغییر وضعیت موجود و استقرار وضعیت جدید را خواهان بود. اینان در نهایت درصدد محقق ساختن حکومتی بودند که خواستگاه آن ملت و زمامدارانش برگزیدگان او باشند، هم چنین اعمال حکومت با استفاده از تفکیک قوا محدود، و حقوق و آزادی های مردم اعاده شود.

نقش روحانیان در جنبش مشروطه

روشن فکران نهضت مشروطه در مبارزه ضد استبدادی خود، به دلیل این که از پایگاه فکری گسترده ای در میان جامعه برخوردار نبودند، به حمایت رهبران و علمای مذهبی نیاز فراوان داشتند. بدین منظور به کوشش گسترده ای برای جلب حمایت فکری آنان دست زدند و در این راه نیز موفق شدند. آنان همواره استدلال می کردند که بین مشروطیت و اصول قانون اسلام تعارض وجود ندارد. باور علما نیز این بود که مشروطه با اسلام آشتی پذیر است و از طریق آن بهتر می توان احکام و دستورهای اسلام را در جامعه اجرا کرد؛ احکامی که به دلیل اقدامات حکومت استبدادی و دخالت های بیگانگان عملاً تعطیل شده بود. بنابراین روحانیان در ماجرای مشروطه از یک طرف در پاسخ به تقاضای روشن فکران، و از طرف دیگر با بینش ویژه خود در خصوص ظالم بودن حکومت موجود، در تقویت و گسترش ایدئولوژی نهضت مشروطه به ویژه در مرحله پس از پیروزی نقش قاطعی داشتند.نقش پیشرو روحانیون در تاریخ معاصر ایران را امام خمینی (ره) چنین شرح داده اند: «این صد‌ سال اخیر را وقتی ما ملاحظه کنیم هر جنبشی که واقع شده است از طرف روحانیون بوده است. بر ضد سلاطین،‌جنبش تنباکو بر ضد سلطان وقت آن بوده است، جنبش مشروطه بر ضد رژیم بود البته با قبول داشتن رژیم، عدالت می‌خواسته‌اند ایجاد کنند.» (1)

سیدمحمد طباطبایی، روحانی برجسته مشروطیت

سیدمحمد طباطبایی، یکی از روحانیان برجسته نهضت مشروطیت بود که در دو حوزه فکر و عمل پیش رفت؛ یعنی هم در تدوین ایدئولوژی و هم در بسیج مردم نقش داشت. او در فعالیت های خود برضد حکومت عین الدوله با قاطعیت فراوانی تأسیس عدالت خانه و مجلس شورا یا انجمنی را که در خدمت مردم باشد، درخواست می کرد. او با صراحت اعلام می کند که از حکومت جز دادگری نمی خواهد و هدف او بنیان گذاری مجلسی است که معلوم کند که چه اندازه مردم بیچاره ایران از ستم حکومت های محلی رنج می کشند. او می گوید دادگری، اجرای قانون اسلام و تأسیس مجلسی را می خواهد که با پادشاه و گدا یکسان رفتار کند.

آغاز مهاجرت کبری

در ادامه نهضت مشروطه، پس از آن که خواسته‏‌های علما و مردم در مورد تاسیس عدالت خانه و اجرای قوانین اسلام و... عملی نشد، علما تصمیم گرفتند که به قم مهاجرت نموده و در حرم حضرت معصومه(س) تحصن کنند. درنهایت در 24 تیر 1285 ش برابر با 23 جمادی الاول 1324، حضرات آیات سید محمدطباطبایی و سید عبداللَّه بهبهانی در رأس یک گروه هزار نفری به سوی قم حرکت کردند و مهاجرت کبری را شروع نمودند.

همچنین شیخ فضل‏ اللَّه نوری، سه روز بعد با فراهم آوردن جمعیت بسیار زیاد، از تهران به قم هجرت نمود. این مهاجرت، موجی از یک قیام در سراسر کشور ایجاد کرد و علمای بزرگ زمان از قبیل آقانجفی اصفهانی و آخوند ملاقربانعلی زنجانی از روحانیون مشهور و متنفذ اصفهان و زنجان، به این تحصن پیوسته و روحانیون سایر شهرها با تلگراف‏های متعدد، در انجام خواسته متحصنین قم پافشاری نمودند. در جایی که نهضت در اوج پیروزی قرار داشت و مظفرالدین شاه قاجار هم خواسته رهبران نهضت را پذیرفته بود، به واسطه دست‏های مرموزی که در جریان بود، اولین انحراف نهضت آشکار شد و عده ای از مردم، ناآگاهانه به سفارت انگلیس پناهنده شدند و در حیاط سفارت تحصن کردند.

تحصن بیش از بیست هزار نفر از مردم در سفارت انگلستان، هرچند در ظاهر به بهانه حفظ جان مردم صورت می‏گرفت ولی در واقع نوعی تعدی از احکام اسلامی بود که استعمار پیر به دنبال آن بود. این انحراف بعدها تا آنجا کشیده شد که شیخ فضل‏‌اللَّه را که خود، از رهبران مشروطه به شمار می‏رفت، به دلیل مخالفت با مشروطه غیرمشروعه، به جوخه دار سپردند.

پس از اعدام شیخ فضل اللّه نوری، بزرگ ترین نظریه پرداز مشروطه مشروعه، توسط بیگانان و عمّال داخلی آنان، نقاب از چهره مدعیان دروغین آزادی و عدالت برداشته شد و مردم فهمیدند که مشروطیت سرابی بیش نبوده است. کم کم روحانیان دیگر نیز از مجلس و دولت کنار گذاشته شدند و زمینه جدایی دین از سیاست فراهم شد.

مشروطیت از منظر معمار کبیر انقلاب اسلامی

حضرت امام خمینی «رضوان الله تعالی علیه» با تأیید نظر شیخ فضل اللّه شهید در مورد مشروطه مشروعه و تجلیل از تلاش او در راه تصویب قانون اساسیِ موافق با قوانین اسلامی، انحراف نهضت مشروطیت از مسیر صحیح و اعدام شیخ شهید را کار بیگانگان و عمّال داخلی آنها می دانستند که به موجب ترس از قدرت اسلام و روحانیان به این کار دست زدند. ایشان در این مورد فرمودند: «لکن راجع به همین مشروطه و این که مرحوم شیخ فضل اللّه، رَحِمَهُ اللّه، ایستاد که مشروطه باید مشروعه باشد، باید قوانین موافق اسلام باشد، در همان وقت که ایشان این امر را فرمود و متمم قانون اساسی هم از کوشش ایشان بود، مخالفین، خارجی ها که یک همچو قدرتی را در روحانیت می دیدند، کاری کردند در ایران که شیخ فضل اللّهِ مجاهدِ مجتهدِ دارای مقامات عالیه را، یک دادگاه درست کردند و یک نفر منحرف روحانی نما او را محاکمه کرد و در میدان توپخانه شیخ فضل اللّه را در حضور جمعیت به دار کشیدند».

در نهایت؛مبارزه و ایستادگی در برابر ظلم، چه استبداد باشد چه استعمار، در طول تاریخ انسان‌های دلیری را میطلبد که از همه چیز خود برای این آزادی و آزادگی می‌گذرند.همچنین خداوند متعال در قرآن مجید و ائمه معصومین علیه السلام در مواقع عدیده، زندگی همراه با پذیرش سلطه حکمرانان استبدادگر را نوعی بردگی و علیه آزادی می‌دانند.

1. صحیفه نور، ج 7، ص 204.