«گاندو» نماد برکت و آبادانی در سیستان و بلوچستان

در میان حیوانات بومی ایران قدیمی ترین حیوان این سرزمین یا قدیمی‌ترین خزنده با عنوان تمساح پوزه کوتاه ایرانی که در اصطلاح محلی مردم جنوب سیستان و بلوچستان به گاندو مشهور است، خودنمایی می‌کند.

تمساح پوزه کوتاه ایرانی یا همان گاندو در مناطق جنوبی سیستان و بلوچستان و در رودخانه سرباز و در محدوده آب‌های چابهار و سرباز به عنوان تنها زیستگاه این گونه حیات وحش در ایران محسوب می‌شود، زیست می‌کند.

گاندو که گفته می‌شود از ۶۵ میلیون سال تاکنون توانسته نسل خود را حفظ کند، از قرن‌ها پیش تاکنون با مردم این منطقه زندگی کرده و از احترام خاصی در میان اهالی منطقه برخوردار است و آن را نماد برکت و آبادانی می‌دانند و معتقدند اگر این گونه جانوری از منطقه کوچ کند خشکسالی و قحطی آنجا را فراخواهد گرفت و به همین دلیل برای مراقبت و بقای آن تلاش می‌کنند، این حیوان بر خلاف چهره خشن خود بسیار آرام است به گونه‌ای که طی چند دهه اخیر تنها ۲ یا سه مورد آسیب رسانی به انسان از طرف این حیوان در ایران گزارش شده است.

گاندو در زبان بلوچی به معنی “راه رونده روی شکم” و نام علمی آن “Crocodylus palustris” است.

این گونه به جز در ایران، در کشورهای نپال، پاکستان، هندوستان، بنگلادش، سریلانکا و بخش‌هایی از چین یافت می‌شود که بیشترین تعداد آنها، در شبه قاره هند گزارش شده است.

گاندو، تمساح پوزه کوتاه مردابی

ویژگی‌های ظاهری این حیوان؛ نوع نابالغ آن قهوه‌ای کمرنگ متمایل به زرد همراه با نوارهای عرضی مشکی رنگ است که این نوارها با افزایش سن از میان رفته و جانور به رنگ خاکستری تا قهوه‌ای یک دست دیده می‌شود.

صفحات شاخی سطح پشتی در ۱۶ تا ۱۸ ردیف عرضی و چهار تا ۶ ردیف طولی آرایش یافته‌اند و سطح شکمی توسط ۱۶ ردیف طولی پولک صاف پوشیده شده و چهار یا ۵ صفحه بزرگ پشت گردنی دارد.

پهنای پوزه حدود ۶۰ درصد طول این جانور را تشکیل می‌دهد، ۱۹ دندان در هر سمت فک بالا دارد و متوسط طول بدن سه و بیشترین طول چهار متر است که حدود نیمی از این طول به دم حیوان تعلق دارد.

گاندو تخم‌گذار است و ۱۰ تا ۴۸ (عموماً ۲۰ تا ۳۰) تخم می‌گذارد و تخم‌ها پس از یک دوره ۵۰ تا ۶۰ روزه تفریخ (تبدیل به نوزاد) می‌شوند.

عادات و رفتار گاندو

این گونه در میان هم نوعان خود خیلی اجتماعی است به طوری که از طریق بصری و صوتی با هم ارتباط برقرار می‌کنند.

در آنها قدرت نمایی برای قلمرو به صورت سلسله مراتب غالب به چشم می‌خورد و نرهای غالب قبل از جفت‌گیری در مقابل ماده‌ها و برای نشان دادن قلمرو خویش، خود را به زمین کوبیده و پوزه‌اش را بالا می‌گیرند.

گاندو یا همان تمساح پوزه کوتاه که نوعی کروکودیل است گونه بومی ارزشمند در ایران محسوب می‌شود که بزرگترین خزنده در کشور است و به صورت طبیعی در زیستگاه خود زندگی می‌کند.

تغذیه گاندو

تمساح‌های ایرانی گوشت‌خوار، اما از نوع شکارچی کمین‌گرا هستند که ماهی‌ها، پرندگان، پستانداران اطراف رودخانه‌ها و حتی سگ‌ها را نیز می‌خورند.

دندان‌های گاندو قدرت جویدن ندارند و به همین دلیل شکارهای خود را می‌بلعند و شکارهای بزرگ خود را زیر آب نگهداری می‌کنند تا گوشت آن شل و بعد به صورت تکه شده بخورند.

گاندوها به طور متوسط روزانه یک و نیم تا ۲ کیلوگرم گوشت می‌خورند و اگر دندان تمساح بشکند دندان جدیدی جایگزین آن می‌شود.

حفر کانال توسط گاندو برای فرار از گرما

از رفتارهای جالب این موجود می‌توان به حفر کانال‌های عمیق در کنار رودخانه‌ها و ساخت آبگیرهایی برای زندگی و فرار از گرما اشاره کرد که عمق بیشتر این کانال‌ها تا ۱۵ متر نیز می‌رسد که این می‌تواند به حفظ آب برکه‌ها و تالاب‌ها در فصول گرم سال و یا در زمان‌های خشکسالی کمک کند.

فصل جفت‌گیری گاندوها در اسفند ماه است که پس از جفت‌گیری تا اردیبهشت حدود ۲۵ تا ۳۰ تخم می‌گذارند و تنها ۶۰ درصد از تخم‌ها در خرداد یا تیر تبدیل به نوزاد می‌شوند.

نوزادان گاندوها بسیار حساس هستند به طوری که در مقابل بی‌آبی و گرمای زیاد تلف می‌شوند.

یکی دیگر از عوامل تلف شدن نوزادان گاندوها شکار آن‌ها توسط پرندگان شکاری، مرغان ماهی‌خوار، سگ‌ها، روباه و شغال است که با این اوصاف تنها ۵ الی ۱۰ درصد تمساح‌ها به سن بلوغ می‌رسند.

خشکسالی مهمترین علت نابودی گاندوها

مدیر کل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا اظهار داشت: به دلیل خشکسالی‌های پی در پی که از سال ۷۷ تا ۸۳ رخ داد، جمعیت بسیاری از این گونه‌ها تلف شدند.

وحید پورمردان گفت: در آخرین طبقه بندی که در سال ۲۰۰۵ به لحاظ ارزش و تعداد این گونه در دنیا انجام شد، تمساح پوزه کوتاه جزو گونه‌های آسیب‌پذیر تقسیم‌بندی شد به طوری که هم اکنون تنها ۲ هزار و ۴۰۰ گونه در جهان زیست می‌کنند.

وی افزود: از دلایل دیگر انقراض تمساح پوزه کوتاه می‌توان به بروز سیلاب‌های سنگین در محل زندگی آن‌ها و خورده شدن نوزادان گاندو توسط تمساح‌های بالغ‌تر اشاره کرد.

مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان بیان کرد: تغییر در ترکیب آب‌شیرین رودخانه سرباز به خاطر نشت انواع آلودگی‌های شیمیایی مثل آفت‌کش‌ها، علف‌کش‌ها، قارچ‌کش‌ها، روغن موتور یا مواد شوینده نیز بر آینده این تمساح‌ها تأثیر منفی گذاشته است.

وی گفت: همچنین برخی از گاندوها در حین رد شدن از جاده‌ها به خاطر برخورد با خودروها کشته می‌شود که البته تعداد این حوادث تأثیر زیادی بر آمار کلی مرگ و میر گاندوها ندارد.

وجود ۴۰۰ گاندو در سیستان و بلوچستان

پورمردان افزود: بر اساس آخرین سرشماری‌ها حدود ۴۰۰ گاندو در سیستان و بلوچستان مشاهده شده و خوشبختانه در کشور ما جمعیت این گونه رو به افزایش است، از طرفی به منظور ازدیاد نسل این گونه جانوری مرکزی با عنوان مرکز تکثیر در اسارت ایجاد شده است.

وی ادامه داد: طول عمر گاندوها بین ۴۰ تا ۶۰ سال است که در صورت حفاظت از آن ممکن است بیش از ۶۰ سال نیز عمر کند.

مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان اظهار داشت: طول گاندوهای نر ایرانی سه متر و ماده‌ها ۲.۴۵ متر و میانگین وزن آن‌ها ۵۵۰ کیلوگرم است.

وی گفت: از یکسال و نیم پیش برای معرفی این گونه جانوری در معرض خطر اقداماتی در منطقه انجام شده است که از آن جمله ساخت عروسک شبیه سازی شده به تمساح پوزه کوتاه و چاپ تمبر با موضوع گونه‌های در معرض خطر بویژه خصوص گاندو با همکاری اداره پست سیستان و بلوچستان است.

پورمردان افزود: آموزش جوامع محلی در مواجهه با این گونه ارزشمند از دیگر برنامه‌های در دستور کار است که در این زمینه مردم محلی همکاری‌های بسیار خوبی تاکنون داشته‌اند.

وی بیان کرد: در زمینه پرورش و تجاری سازی گاندو شرط نخست حمایت از این گونه در معرض خطر انقراض است و سپس جوامع روستایی می توانند اقدام به جذب گردشگر در این زمینه کنند.

مدیرکل حفاظت محیط زیست سیستان و بلوچستان گفت: هم اینک در منطقه ریکوکش واقع در جاده قدیم سرباز- چابهار تمساح پوزه کوتاه با علم روز نگهداری می‌شود که این امر باعث جذب گردشگران زیادی به این منطقه شده است.

وی افزود: گونه‌های در خطر انقراض به نوعی هویت ملی کشور ما محسوب می‌شوند و شهروندانی که حامی حیات وحش هستند، برای حمایت از این گونه‌های ارزشمند باید تلاش بیشتری کنند.

۹۹۲۳**۶۰۸۱