چرایی رشد شاخ های اینستاگرام

به گزارش گروه تحلیل، تفسیر و پژوهش های خبری ایرنا، جامعه مدنی در معنای جامعه ای که احزاب، گروه ها و تشکل های تخصصی اجازه فعالیت داشته و مردم در قالب عضویت در این گروه ها، آگاهی های متعددی یافته و در زمینه های تخصصی صاحب رای و نظر هستند، مولفه مهمی در شکل گیری و ارتقای منطق است؛ در غیاب جامعه مدنی رفتارهای شتابزده و احساسی و به دور از منطق، امکان ایجاد و تقویت یافته و باب می شوند. در چنین شرایطی افرادی که لزوما دانش تخصصی ندارند، به واسطه شهرتی که از جای دیگری (مثلا رسانه، سینما و تلویزیون و ...) کسب کرده اند خود را محق اظهار نظر و سلیقه دانسته و در عرصه امور مختلف اقدام به تحلیل و تفسیر می کنند.

مساله ای که به دلیل شناخته شده بودن و شهرت این افراد و تاثیری پذیری ای که جامعه از آنان دارد، می تواند افراد را گمراه کرده و جامعه را با مشکلاتی مواجه سازد.

«مجید فولادیان» جامعه شناس و استاد دانشگاه در بررسی و تحلیل وضعیتی که در آن نخبگان عرصه های مختلف (سیاسی، اجتماعی و...) به حاشیه رفته و به جای ایشان سلبریتی ها مطرح شده اند در گفت وگو با پژوهشگر ایرنا بیان داشت: در بررسی این مطلب باید ببینیم که در جامعه ما چه اتفاقی برای گروه های مرجع (یک گروه مرجع، گروهی است که به براساس اثرگذاری و یا الگودهی با یک فرد یا گروه دیگر مقایسه می‌شود) رخ داده و این تحولات به چه صورت بوده است؛ دو تحول جدی در جامعه ما رخ داده است که هر دو تحول تحولاتی مهم و اساسی بوده اند و این دو تحول را باید در تاریخ 50 ساله آن را دید: عدم شکل گیری جامعه مدنی و شکل گیری فضای مجازی.

وی افزود: متاسفانه در خلال این سال ها ما نتوانستیم به سمت جامعه مدنی برویم و همچنان جامعه ما، یک جامعه توده ای است؛ تفاوت جامعه مدنی و جامعه توده ای در این است که در جامعه مدنی افراد و هر فرد در جامعه عضو، چند انجمن، اتحادیه، گروه و جاهای مختلفی است و آن گروه های سیاسی و احزاب و غیره در آن بسیار پررنگ هستند؛ آدم های این جامعه در گروه ها حضور دارند و این گروه ها به عنوان واسطه و فضایی بین نظام سیاسی و توده ها، همیشه می توانند نقش میانجی داشته باشند و به صورت شبکه ای بر افکار و عقاید و ... اثر بگذارند.

«مثلا در جامعه آمریکا می بینید که بیش از 50 درصد مردم عضو یک گروه، حزب سیاسی یا اتحادیه ای مشخص هستند و رای آنها مشخص است؛ رای حزبی و سازمان یافته می دهند و با یک نگاه و نگرش کلان کار و زندگی می کنند و رای می دهند».

فولادی تصریح کرد: در جامعه ما، فضا توده ای است؛ یعنی یک سری افکار و عقاید بسیار جدی نمی بینید که در جامعه به شکل حزب، نظام سیاسی و گروه های واسط وجود داشته باشد؛ جامعه مدنی در جامعه ما پا نگرفته است و حضور ندارد؛ بنابراین در این جامعه چیزی که عامل برانگیختگی و به نوعی نیروی محرک است، احساسات است. یعنی شما با یک موج و یک موضوع می توانید جامعه را کلا به یک سمت ببرید و با موضوعی دیگر به سمت دیگر؛ به همین دلیل می بینید که احساسات در این جامعه بسیار نقش داشته و بر آن اثر می گذارد؛ جامعه بر اساس موضوعات مختلف عکس العمل نشان می دهد و هر روز ممکن است یک آدم جدید ظهور کرده و آن جامعه (یا حداکثر آن) را به سمت خودش بکشاند، بدون این که لزوما آن آدم پایی در جایی داشته باشد (یعنی در آن حوزه تخصصی تثبیت شده باشد). نمونه این داستان را در بالا آمدن آقای «احمدی نژاد» شاهد بودیم که به یک مفهوم، نه اصول گرا ایشان را قبول داشت و نه اصلاح طلب، ولی توانست توده ها را بسیار سریع بسیج کند.

«بر این اساس جامعه مدنی در کشور ما شکل نگرفته و این جامعه توده ای، به واسطه این که شهرهای بزرگ دائم بزرگتر می شوند و اجتماعات محلی در حال از هم پاشیدن هستند، بسیار بحران زده است».

فضای مجازی؛ فرصت یا تهدید؟

این جامعه شناس در تشریح علت دیگر پررنگ شدن سلبریتی ها در حوزه های غیرتخصصی ایشان خاطر نشان کرد: از سوی دیگر یک تحول بنیادین در این جامعه رخ داده و آن تحول در حوزه فضای مجازی است؛ یعنی شما می بینید که در حوزه فضای مجازی، تحولی بسیار جدی در جامعه ما و البته در تمام جهان رخ داده و همه دنیا را متفاوت ساخته است؛ در نتیجه این دو موضوع به صورت تومأن اثر گذارند؛ یعنی وضعیت ساخت جامعه ما و عدم شکل گیری فضای مدنی از طرفی و شکل گیری فضای جدیدی به نام فضای مجازی از سوی دیگر، شرایط را مساله دار کرده اند.

وی افزود: در چنین جامعه ای که ساخت های محلی آن از بین رفته و جامعه مدنی شکل نگرفته است؛ چیزی به نام فضای مجازی (که در تمام دنیا رواج دارد) می تواند تشدید کننده بحران های گروه مرجع باشد. یعنی همین فضای مجازی در آمریکا، آلمان و سوئیس یک جور عمل می کند و در ایران به شیوه ای دیگر؛ این مساله به دلیل همان ساخت جامعه است که در ایران توده ای است و در جوامع مذکور (اروپا و آمریکا) مدنی. در ساخت اجتماعی جامعه مدنی، فضای مجازی هم که می آید، انگار به همان جامعه مدنی کمک می کند اما در جامعه توده ای، فضای مجازی منجر به توده ای شدن بیشتر می شود.

ظهور شاخ های اینستاگرام

استادیار دانشگاه فردوسی مشهد در توضیح سازوکار و عملکرد جامعه مدنی و توده ای و نقشی که هر دو در جریان سازی دارند، افزود: در جامعه ای که ساخت مدنی دارد، وقتی فضای مجازی می آید، نمی تواند خارج از اجتماعاتی که وجود دارد و مردم به لحاظ فکری و عقیدتی به آن وابسته هستند، عمل کند؛ یعنی یک آدم نمی تواند ناگهانی از جایی ظهور کند و همه افکار عمومی را تحت سیطره خود قرار دهد. اگر هم قرار دهد، در حوزه خاصی است؛ مثلا می بینید در آمریکا، فردی در حوزه غذا در فضای مجازی کاری می کند و ناگهان ظهور می کند، همه دنبالش می کنند و به اصطلاح تبدیل به «شاخ اینستاگرام» می شود. ولی این آدم صرفا در همان فضا حرف می زند، کار می کند و نمی تواند در حوزه سیاست نظر بدهد و اگر نظر هم بدهد، خیلی پذیرفته و مقبول نیست. چون آن جامعه این اجازه را به این آدم نمی دهد و به او صرفا اجازه می دهد که در حوزه کارش ظهور و اظهار نظر کند. در نتیجه در حوزه های مختلف جامعه مدنی، هر آدمی نمی تواند یک شبه از هرجایی ظهور کند و بالا بیاید و این آدم ها را تحت تاثیر قرار دهد؛ چون مردم این جامعه در حوزه واقعی در عرصه گروه ها، احزاب و تشکل های مختلف حضور دارند، به حوزه های تخصصی شان واقف و راسخ هستند و در این حوزه ها به صورت تعریف شده قرار دارند.

«اما در جامعه توده ای، آدمی که در یک حوزه شهرت کسب کرده است، می تواند در تمامی حوزه های دیگر هم اعمال نظر کند و اتفاقا نظرش پذیرفته هم می شود؛ چرا که آدم های این جامعه اعتقاد راسخی به تشکل های واقعی و مدون و عضویت واقعی ای هم در چنین گروه هایی ندارند که پایشان در این نهاد های اجتماعی سفت شده باشد».

وی افزود: فضای مجازی یکی است اما بسته به شرایط اجتماعی، از جامعه شکل گرفته و به آن شکل می دهد؛ بدین نحو فضای مجازی در جامعه توده ای ما، به توده ای شدن بیشتر دامن می زند و احساسات را بسیار بیشتر و تندتر برمی انگیزد. در نتیجه سلبریتی ها در این فضا می توانند خودشان را بروز و ظهور داده و (از نظر خودشان) حرف کارشناسی بزنند؛ چون مردم فضای مشخصی ندارند تا با کارشناسان واقعی این جامعه ارتباط برقرار کنند و به فضای واقعی و مدون دسترسی ندارند در نتیجه حرف کارشناسی نمای یک غیرمتخصص، می تواند بسیار سریع توده ها را به نفع یا علیه موضوعی برانگیزد.