کمبود ظرفیت‌ تولید آثار سرگرمی و اسباب‌بازی بومی با رویکرد اسلامی ــ ایرانی

به گزارش ایکنا؛ پنجمین جشنواره ملی اسباب‌بازی با شعار «تمرین زندگی» از روز شنبه هفتم دی‌ماه، در مرکز آفرینش‌های فرهنگی هنری کانون واقع در خیابان حجاب تهران آغاز به کار کرده و تا ۱۳ دی‌ماه، ادامه دارد. در این دوره از جشنواره و به رسم هر ساله نمایشگاه ترویجی بازی و اسباب‌بازی با شعار «بازی برای همه» و با حضور ۲۸ شرکت و مؤسسه دولتی، خصوصی و نهاد‌های مردمی اعم از گروه‌های مشاوره بازی و بازی درمانی، مؤسسات آموزش از طریق بازی، مدارس و مهدکودک‌ها با فرآیند‌های آموزشی بازی‌محور، گروه‌های برگزارکننده رویداد‌های بازی‌محور، فضا‌های بازی آموزشی و موزه‌های اسباب‌بازی و برگزارکنندگان دوره‌های آموزشی تربیت مربی بازی در این دوره از جشنواره در سالن تیمچه برپا شده است.

در این نمایشگاه محتوا‌های به نمایش درآمده از جمله بازی‌های فکری، گروهی، حرکتی، رفتارساز سلامت، مهار‌ت‌افزا، خلاقیتی، آموزش خانواده و مربیان، بازی‌های خلاق کودکان، آشنایی با مشاغل، هوافضا برای کودکان و معرفی فناوری نانو است و خانواده‌ها و نیز مدارس و مدیران مدارس می‌توانند از شیوه‌های آموزشی ارائه‌شده در این بخش الگوبرداری کنند.

تعداد کم اسباب‌بازی‌های دارای طراحی ایرانی
همچنین نمایشگاه تخصصی دستاورد‌های صنعت اسباب‌بازی ایرانی نیز به گفته دبیر جشنواره با حضور ۱۶۰ تولیدکننده اسباب‌بازی و بیش از دو هزار اسباب‌بازی در سالن سپهر(طبقه فوقانی) مرکز آفرینش‌های فرهنگی هنری کانون برپاست. این نمایشگاه محلی است برای معرفی تولیدکنندگان اسباب‌بازی و محصولاتی که در حوزه بازی و اسباب‌بازی تولید می‌کنند. شرکت‌ها و برند‌های تولیدکننده اسباب بازی به ارائه محصولات خود شامل بازی‌های رومیزی، چوبی، نقاشی، بازی‌های حمام، فکری، علمی، ورزشی، شعبده‌بازی و کارتی و ... پرداخته‌اند که البته برخی از این بازی‌ها مخاطب بالای هفت سال دارند. اما نکته قابل توجه در مواجهه با اکثر اسباب بازی‌ها و وسایل بازی عرضه شده این است که طبق گفته غرفه‌دار و یا راهنمای هر بخش، ایده ساخت و تولید بسیاری از اسباب‌بازی‌ها، برگرفته از بازی‌های خارجی هستند یا حق کپی‌رایت آن‌ها خریداری و در ایران تولید شده است و تعداد اسباب‌بازی‌هایی که طراحی ایرانی داشته باشند، کم است.

مشروح گزارش میدانی از محل برگزاری این جشنواره را می‌تواند در ادامه بخوانید.

در بدو ورود به کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان کمی سردرگم خواهید شد، چرا که راهنمایی نمی‌بینید که به شما بگوید اگر برای خرید آمده‌اید به آن سالن و‌ اگر برای بازدید از بخش عروسک‌ها آمده‌اید به سالن دیگری باید بروید. در این میان اگر هم بخواهید به دنبال شرکت و تولیدکننده خاصی بگردید، از این کار منصرف می‌شوید، چرا که نقشه راهنما و موقعیت‌یابی که اسامی غرفه‌ها و شرکت‌های حاضر در جشنواره و سالن‌های نمایشگاهی در آن ذکر شده باشد، وجود ندارد.

زمان بازدید و حضور در این جشنواره از ساعت ۹ تا ۱۹ است، که بعضا به دلیل شاغل بودن والدین، ساعات پس از اتمام ساعت کاری ادارات، فضا‌ها و سالن‌های جشنواره مملو از خانواده‌ها، کودکان و کالسکه‌هایی است که گاهی سد راه هم می‌شوند و عبور و مرور به سختی انجام می‌شود. البته دبیرخانه جشنواره از متقاضیان بازدید از این جشنواره و نمایشگاه‌های آن در اطلاعیه‌ای خواسته‌اند که در صورت امکان صبح‌ها را برای بازدید از جشنواره انتخاب کنند تا با ازدحام جمعیت مواجه نشوند، اما این مهم مستلزم آن است که والدینی که کودکان خود را به این جشنواره می‌آورند، شاغل در ادارات نباشند!

هنگامی که به بخش نمایشگاهی سرگرمی‌ها و بازی‌های جدید تولیدشده ایرانی که طبقه همکف ساختمان کانون است، وارد می‌شویم، کمی مات و مبهوت می‌مانیم که اینجا چه چیزی عرضه می‌شود؟ بازدیدکننده‌ها معمولا از غرفه‌داران سؤال می‌کنند و آن‌ها پاسخ می‌دهند که در اینجا اسباب‌بازی‌های تولید شده جدید به نمایش درآمده است. البته این نمایش محصولات کمی با بی‌سلیقگی در چیدمان مواجه بوده، چرا که برای مثال بازی‌های فکری و علمی در کنار اسباب‌بازی تولید شده سنتی جای گرفته و مشخص نیست اگر مثلاً مخاطب فقط به دنبال بازی‌های فکری و سرگرمی است باید به کدام بخش رود و مجبور نباشد کل فضا را چرخ بزند. کودکان در این بخش می‌توانند بازی‌ کنند، اما امکان خرید وجود ندارد. البته در برخی موارد انجام این بازی‌ها هم بدون حضور بزرگتر‌ها امکان‌پذیر نیست.

جمع آوری اسباب بازی برای کودکان بیمار و نیازمند
در بخش نمایشگاهی سرگرمی‌ها و بازی‌های جدید تولیدشده ایرانی به طور اتفاقی و پس از گشت‌زنی در بین غرفه‌ها به غرفه گروه سلامت و هنر می‌رسیم که مسئول حاضر در این غرفه می‌گوید؛ کار ما این است که اسباب‌بازی‌هایی که کودکان و خانواده‌ها به آن نیاز ندارند را جمع‌آوری می‌کنیم و به بیمارستان‌ها و مراکز بهزیستی که کودکان در آنجا هستند، می‌رسانیم.

از این بخش به سالن فروش محصولات سرگرمی و اسباب‌بازی‌ها می‌رویم. سالنی که به ردیف‌هایی با عنوان a,b,c,d,e تقسیم‌بندی و نام‌گذاری شده و در این سالن به هر شرکت و مؤسسه تولیدکننده اسباب‌بازی، فضایی از استند‌های مستقر در ردیف‌ها اختصاص یافته و محصولات خود را عرضه می‌کنند. در این فضا هم مانند بخش نمایشگاهی دقیقا مشخص نیست که اگر مخاطب بخواهد به دنبال اسباب‌بازی و وسیله بازی خاصی باشد باید به کدام ردیف و بخش این سالن مراجعه کند. بهتر آن بود که به جای این نوع چیدمان، دسته‌بندی مشخصی انجام می‌شد تا خانواده‌ها می‌دانستند که اگر صرفا به دنبال خرید بازی‌های فکری و چوبی هستند، باید به کدام ردیف مراجعه کنند تا دچار سردرگمی نشوند. با این حال استند‌هایی که بازی‌های فکری ـ سرگرمی عرضه می‌کردند از شلوغ‌ترین بخش‌ها بود و استندی که یک شرکت تولیدی به عرضه سرگرمی‌ها و وسایل بازی با محوریت آموزه‌های دینی و مذهبی می‌پرداخت کمترین مخاطب را دارا بود.

اما آن چیزی که خانواده‌ها و کودکان همراهشان را آزار می‌داد، شلوغی صندوق‌های پرداخت با صف‌های طویلی بود که صدای اعتراض خانواده‌ها را بلند می‌کرد. شاید مسئولان برگزاری این جشنواره تصور نمی‌کردند استقبال خانواده‌ها از این رویداد با توجه به فضای محدودی که به آن اختصاص یافته، تا این حد زیاد باشد.

محصولاتی که در این بخش به فروش می‌رسد نیز از پایین‌ترین قیمت و حدود ۱۰ هزار تومان است تا اسباب‌بازی‌های چندصدهزار تومانی. برای نمونه یک سرگرمی عرضه شده که تم مذهبی هم دارد، «کشتی نوح» نام دارد که به مبلغ ۳۰۰ هزار تومان به فروش می‌رسد. در این جشنواره محصولات تخفیف ندارد، البته این موضوع را پیش‌تر مسئولان برگزاری جشنواره در نشست خبری این دوره اعلام کرده بودند که با توجه به بالا نبردن قیمت محصولات توسط شرکت‌های حاضر در جشنواره، این دوره تخفیفی لحاظ نشده است.

حذف اسباب‌بازی از سبد خانواده
قیمت اسباب‌بازی‌ها برای خانواده‌ها بسیار مهم است. طبیعی است که در شرایط اقتصادی فعلی، رکود، افزایش هزینه زندگی به‌ویژه در کلان‌شهرها، وقتی درآمد خانواده‌ها کفاف بسیاری از هزینه‌ها را نمی‌دهد، لذا اولین چیزی که از سبد خانوار حذف می‌شود، اسباب‌بازی است، آن هم در شرایطی که متوسط خرید اسباب‌بازی یک خانواده در طول سال، احتمالا در حدود ۲۰۰ هزار تومان است.

این جشنواره یک نمایشگاه ترویجی هم دارد که در آن فرآیند‌های آموزشی بازی‌محور به کودکان و خانواده‌ها آموزش داده می‌شود و فضای بازی‌های آموزشی خوبی فراهم شده، البته این سالن شاید به دلیل موقعیت جانبی‌تری که دارد، خلوت‌تر به نظر می‌رسد و خانواده‌ها و کودکان‌شان می‌توانند با خیال راحت‌تری به بازی و فراگیری سرگرمی‌های آموزشی بپردازند.

در این جشنواره چیزی به نام زمین بازی وجود ندارد که کودکان در آنجا حضور یافته و بازی‌های جمعی انجام دهند، در قسمت‌های مختلف و سالن‌های متعدد، در غرفه‌ها بازی‌هایی ارائه می‌شود و کودکان مشغول بازی هستند، اما یک بخش که طرفداران نوجوان آن بیشتر بودند، بازی دارت با توپ فوتبال در محوطه بیرونی سالن بود که البته این فضا با توجه به سردی هوا و نبود نور مناسب و کافی در ذوق مخاطب می‌زد.

در جشنواره پنجم اسباب‌بازی، بخشی با عنوان سالن عروسک‌ها تعبیه شده که عروسک‌های طراحی‌شده ایرانی در سالنی مجزا به نمایش درآمده است. دبیر این جشنواه ضمن اعلام این خبر که در این جشنواره از ۷۰ اسباب‌بازی جدید رونمایی خواهد شد، گفت: امسال، ۹۱۵ اثر در دو بخش عروسک و اسباب‌بازی به دبیرخانه جشنواره ارسال شده که مورد داوری قرار می‌گیرند و بهترین‌ها معرفی می‌شوند. در بازدید از این سالن و عروسک‌های ساخته‌شده باید بگوییم، شاید تعداد انگشت‌شماری از آن‌ها بتواند جذابیت لازم را برای کودکان داشته باشد و این در حالی است که طبق پژوهش‌های انجام شده، بیشترین فروش عروسک در کشور به شخصیت باب اسفنجی اختصاص دارد.

تعداد محدود تولیدات مبتنی بر فرهنگ ایرانی ــ‌ اسلامی

آیدین مهدی‌زاده، مسئول کمیته طرح، برنامه‌ریزی و برگزاری رویداد‌های فنی جشنواره ملی اسباب بازی در گفت‌وگو با ایکنا؛ درباره بررسی آثار رسیده به جشنواره و توجه به ملاک‌های اسلامی ــ ایرانی در تولید این آثار و اسباب‌بازی‌ها، گفت: شاخص اصلی ما در داوری شاخص فرهنگی و اسلامی‌ ــ ایرانی بودن آثار است و بر بومی بودن و متناسب فرهنگ ایرانی بودن آثار اصرار داشتیم. اما با این حال متأسفانه تعداد اسباب‌بازی‌هایی که بر‌اساس فرهنگ بومی، ایرانی ــ‌ اسلامی تولید شده‌اند کم است. ما هم در این زمینه دستمان پر نبود و امسال نسبت به سال گذشته در این زمینه شاهد افت آثار متناسب با فرهنگ بومی بودیم.

وی با بیان اینکه مسئله اصلی در حوزه تولید اسباب‌بازی این است که در این حوزه ما مؤلف ایده نیستیم و عمدتاً کشور‌های غربی مبتکر در حوزه اسباب‌بازی بوده‌اند، گفت: تولیدکنندگان داخلی اکثرا کپی‌کار هستند و جای طراحان ایرانی در این عرصه خالیست، اما با این حال هر اثری که ایرانی‌ها طراحی کردند، رنگ و بوی فرهنگ ایرانی در آن دیده می‌شود. بحث عدم استقبال از این آثار نیست، موضوع اصلی کمبود کار طراحی شده است.

اتاق اسباب بازی در مدارس
براساس این گزارش، اتاقی نیز در جوار ساختمان اصلی کانون به «اتاق اسباب بازی در مدارس» اختصاص یافته که فضایی برای آشنایی معلمان و مدیران مدارس با این فضاست. اما درباره هدف ایجاد اتاق اسباب‌بازی در مدارس باید گفت که ایجاد این اتاق به معنای کاهش ساعات درسی دیگر نیست بلکه کودکان بخشی از دروس مختلف خود را از طریق بازی فرا می‌گیرند و نشاط و شادابی را در جریان آموزش تجربه می‌کنند. اگر چه در برگزاری دوره‌های تربیت معلم به این موضوع توجه می‌شود، اما یکی از الزامات این طرح، آموزش‌های لازم برای استفاده صحیح از بازی و تولید بازی‌های خلاقانه توسط خود معلمان است. بازی تنها محدود به وجود تعدادی اسباب‌بازی در یک اتاق نیست. اما گویی نگاه‌ها در این طرح، صرفا اختصاص فضایی با عنوان اتاق اسباب‌بازی و ورود اسباب‌بازی و وسایل بازی به مدارس است که البته در این نمایشگاه هم این نگاه در تعبیه اتاق دیده می‌شود. این در حالی است که طرح اتاق اسباب‌بازی در برخی مدارس اجرایی شده و در این مدارس به بچه‌ها گفته شده است که اسباب‌بازی‌هایشان را به مدرسه ببرند و کودکان بعضا اسباب‌بازی گران‌قیمت خود را به مدرسه می‌برند.

در عین حال باید به این نکته توجه داشت که بین اسباب‌بازی و اسبابِ بازی تفاوت وجود دارد. هنگامی که از اسباب‌بازی سخن می‌گوییم منظور تولیدات صنعتگران و کارخانه هاست که اسباب‌بازی‌هایی مانند توپ، عروسک، ماشین، تفنگ، آدم آهنی، انواع لگوها، پازل‌ها و ... را می‌سازند و به بازار عرضه می‌کنند، ولی اسبابِ بازی وسایلی هستند که به این منظور ساخته نشده‌اند و کودک با کمک قوه تفکر، تخیل و خلاقیت خویش از آن‌ها استفاده می‌کند که بعضی از آن‌ها اسباب‌بازی‌های ساخته شده کارخانجات مفیدتر، سازنده‌تر و ارزان‌تر هستند. موادی مانند خاک، شن، ماسه، آب، برف، چوب، گل، سنگ، کاغذ، وسایل دورریختنی و ... که مورد علاقه کودکان ملل مختلف هستند جزء این دسته محسوب می‌شوند؛ چرا که گاهی استفاده غیر متعارف از ابزار‌های پیرامونی موجب پرورش خلاقیت فرزندان می‌شود.

در این جشنواره و در سالن‌ها و فضا‌های نمایشگاهی به طور معمول جایی برای استراحت و نشستن خانواده‌ها و کودکان آن‌ها وجود ندارد و خانواده‌ها معمولاً در اطراف فضا‌های سالنی و کف زمین دقایقی می‌نشینند و استراحت می‌کنند.

در ادامه این گزارش، اگر بخواهیم مهم‌ترین استراتژی‌های تولیدکنندگان اسباب‌بازی در دنیا و عمده‌ترین دلایل موفقیت آن‌ها را برشمریم می‌توان به هم‌افزایی در توزیع، توسعه جغرافیایی بازار هدف، تکرار تم‌های داستانی موفق و اهمیت داستان و شخصیت‌پردازی اشاره کرد که تولیدکنندگان مهم اسباب‌بازی در دنیا به آن توجه می‌کنند. اما در کشور ما به علت فقدان یک نگاه جامع به سیاست‌گذاری در این زمینه و همچنین نبود قانون کپی‌رایت، هنوز یک شخصیت مؤثر و ماندگار خلق نشده است و از آنجا که ما به کنوانسیون جهانی «برن» نپیوسته‌ایم و حق مؤلف (کپی‌رایت) را رعایت نمی‌کنیم، طبعاً برای تولیدکنندگان ما آسان‌تر و مقرون به صرفه‌تر است که از شخصیت‌های محبوب جهانی مثل باب اسفنجی استفاده کنند تا کاراکتر‌های ایرانی.

ارزش تقریبی بازار اسباب‌بازی کشورمان چقدر است؟

در سال‌های اخیر سهم سرانه مصرف اسباب‌بازی به صورت میانگین در جهان ۳۴ دلار بوده که در اروپا ۲۵۰ دلار، در آمریکا ۳۵۰ دلار، در چین ۶.۳ دلار و در ایران ۱۰ دلار است. طبق آماری که شورای نظارت بر اسباب‌بازی ارائه کرده و براساس بررسی میدانی، اسباب‌بازی ایرانی ۱۵ درصد از اسباب‌بازی‌های موجود در سطح بازار را به خود اختصاص می‌دهد. طبق آمار این شورا تا پایان سال ۹۶، از ۲۸ کشور واردات اسباب‌بازی داشته‌ایم که پنج کشور اول به ترتیب چین با ۹۰ درصد و ترکیه، آلمان، هنگ‌کنگ و امارات بوده‌اند که قسمت عمده این واردات از گمرک‌های بوشهر، خوزستان، هرمزگان و تهران انجام کشور شده است.

شاید بتوان گفت؛ مواردی، چون افزایش قیمت تمام‌ شده به علت نوسانات قیمت مواد اولیه، بالا بودن دستمزد کارگر، تیراژ پایین تولید، کمبود نیروی انسانی متخصص در زمینه طراحی اسباب‌بازی، تولید و کپی‌کاری، ناتوانی در رقابت با اسباب‌بازی وارداتی در زمینه کیفیت و قیمت و همچنین نبود سیاست‌های تشویقی است که باید شورای نظارت و همچنین نهاد‌های دیگر به آن توجه کنند، مانند سهم ارزش افزوده مالیات بر اسباب‌بازی‌های ایرانی باعث افزایش قیمت نهایی شده است. همچنین نبود یک اتحادیه مستقل در حوزه اسباب‌بازی دلیل عدم موفقیت در این عرصه است.

مسئولیت اسباب‌بازی‌های وارداتی و خارجی را اتحادیه خرازی‌ها و مسئولیت اسباب‌بازی‌های تولید داخل را اتحادیه نایلون و پلاستیک بر عهده دارند. برخی از اقلام اسباب‌بازی زیرمجموعه هیچ یک از این دو اتحادیه قرار نمی‌گیرند. اگر اسباب‌بازی را یک کالای فرهنگی در نظر بگیریم، آن‌وقت ساز و کار ارتباط میان طراح، سرمایه‌گذار، تولیدکننده و مصرف‌کننده سخت نخواهد بود؛ لذا باید موضوع اسباب‌بازی مورد توجه دولت و نهاد‌های مرتبط قرار گیرد و به عنوان یک صنعت و حامل فرهنگی در نظر گرفته شود.

۹۵ درصد اسباب‌بازی‌های ایرانی، نمونه‌برداری از ایده‌های خارجی است. اگر طراحی بومی در این عرصه صورت نمی‌گیرد به دلیل نبود رشته دانشگاهی مستقل با عنوان طراحی اسباب‌بازی در کشور است که باعث‌شده نگاه علمی در این حوزه کمتر باشد. براساس این گزارش تنها دو دانشگاه در این زمینه ورود کرده‌اند، از جمله رشته بازی‌سازی و بازی‌پژوهی در دانشکده چندرسانه‌ای دانشگاه هنر اسلامی تبریز که اخیرا هم رویداد «هکاتون بازی‌های جدی ۱۳۹۸» با موضوع «مهارت‌های زندگی» را برگزار کرده است و نیز دانشگاه فرهنگ و هنر که به صورت نظری در حوزه بازی‌پژوهی ورود کرده است.

در پایان یادآور می‌شویم که با دارا بودن جمعیتی بالغ بر ۱۸ و نیم میلیون کودک و نوجوان، اما در طراحی فضا‌های شهری، سهم چندانی به کودکان اختصاص نیافته و سهم آن‌ها از فضا‌های شهری برای بازی، شادی و قصه‌گویی، در نظر گرفتن فضا‌هایی مانند اتاق‌های مادر و کودک در برخی شهرهاست. اگر چه برگزاری جشنواره‌ای با عنوان جشنواره ملی اسباب‌بازی که در پایتخت برگزار می‌شود و طبعاً مخاطبان آن تهرانی‌ها هستند و باز هم شهر‌های دور از پایتخت محروم از استفاده از این ظرفیت هستند، توانسته فرصتی برای بودن کودکان و خانواده‌ها در کنار هم باشد. اما با این حال پیوست فرهنگی مناسبی برای برگزاری این رویداد در سراسر کشور و متناسب با فرهنگ‌های بومی ۳۱ استان و حتی خرده‌فرهنگ‌های هر منطقه وجود ندارد.

گزارش تصویری مراسم افتتاحیه نمایشگاه را اینجا ببینید!