نظام‌های چندحزبی؛ انتخابی میان ثبات سیاسی و مردم‌سالاری حداکثری

نظام‌های سیاسی به دو دسته رقابتی و غیررقابتی تقسیم می‌شوند. نظام‌های حزبی که بیشتر موضوع سخن در علم سیاست‌ محسوب می‌شوند نظام‌هایی‌اند که در جوامع دموکراتیک و رقابتی پدید آمده‌اند. در کشورهای غیررقابتی تنها می‌توان از نظام تک‌حزبی سراغ گرفت. نظام‌های شناخته شده حزبی در جوامع دموکراتیک را بیشتر به دوحزبی و چندحزبی تقسیم می‌کنند.

نظام چندحزبی، نظامی است که در آن طیفی از احزاب سیاسی در انتخابات نامزد می‌شوند و همه آنها به صورت جداگانه یا در یک دولت ائتلافی از شانس به دست آوردن مقام‌ و پست‌های دولتی برخوردارند. در اکثریت عمده نظام‌های چندحزبی، احزاب اکثریت پرشمار و اقلیت سیاسی شانس قابل‌توجهی برای به دست آوردن دفتر یا پست مربوطه را دارند و از آنجایی که همه آنها با هم رقابت می‌کنند، اکثریت نمی‌تواند کنترل قوه مقننه را مطلقا در اختیار گیرد که این وضعیت ایجاد دولت ائتلافی را الزامی می‌کند.

در نظام چندحزبی، سرشت جامعه موجب تبلور گرایش‌هایی در چند حزب سیاسی متشکل می‌شود. در کشورهایی مانند ایتالیا، فرانسه، هلند، سوئیس و آلمان چندین حزب به مبارزه انتخاباتی می‌پردازند. به علت رقابت بیشتر در نظام‌های چنـد حزبـی بـسیاری از اوقـات اکثریـت پارلمان از طریق ائتلاف چند حزب با یکدیگر صورت می‌پذیرد و دولتی که تشکیل می‌شود یک دولت ائتلافی است.

بسیاری از کشورهای دموکراتیک دارای نظام چندحزبی‌اند. به جز چند کشور آنگلوساکسن مانند انگلستان، آمریکا، کانادا، زلاندنو و استرالیا در دیگر کشورها رقابت‌های سیاسی بر پایه نظام چندحزبی سامان گرفته است. نظام‌های چند حزبی گونه‌های مختلفی دارند که نمونهٔ آشکارش نظام چند حزبی کامل است.

تفاوت نظام دوحزبی و چندحزبی

همان‌گونه که ذکر شد، نظام‌های شناخته شده حزبی در جوامع دموکراتیک را بیشتر به دو حزبی و چندحزبی تقسیم می‌کنند. با این حال چند تفاوت اساسی میان نظام‌های دوحزبی و چندحزبی وجود دارد. از جمله این که در نظام چندحزبی، احزاب از حیث ساختار داخلی دارای همگنی بیشتری از احزاب در نظام‌های دو حزبی هستند. همچنین در نظام چند حزبی برخلاف دوحزبی به طور معمول به ندرت احزاب می‌توانند اکثریت پارلمانی را به دست آورند. از طرفی نیز در نظام دو حزبی، احزاب از خطر سقوط نابهنگام مصونند. در نظام دوحزبی البته حق گزینش انتخاب‌کنندگان نسبت به نظام‌های چند حزبی محدودتر است.

بررسی تطبیقی نظام چندحزبی در ایران

نظام حزبی ایران هر چند به دلیل کثرت احزاب و فرارفتن از نظام دوحزبی، باید ذیل نظام چندحزبی تعریف شود اما به دلیل غلبه فضای پاندولی و آونگی در سیاست ایران، جریان‌ها و گروه‌های سیاسی هر کدام به سمت یکی از جهت‌ها می‌غلتند؛ به این معنی که میان چپ و راست در نوسانند.

بر این اساس، جریان سوم به عنوان اشخاص، احزاب، گروه‌ها و تشکل‌هایی که همه آن‌ها در یک اصل مشترکند و آن این که معتقدند رویکرد تازه و متفاوتی نسبت به چپ و راست می‌خواهند ارائه کنند، کمتر توانسته‌اند گفتمان سازی کنند. در واقع جریان‌های سوم به نوعی حاملان بخشی از گفتمان‌های چپ و راست در فضای گفتمانگی هستند.

بنابر این به باور بسیاری از تحلیگران مسائل سیاسی ایران، یکی از مهمترین اشکال‌های وارد بر جریان‌های سوم از ابتدای انقلاب تاکنون فقدان گفتمان مشخص است. بر همین اساس گفتمان خود را تنها در رابطه با دو جریان اصلی چپ و راست حاکم بر سیاست کشور تعریف کرده‌اند، پس نتوانسته‌اند از تاثیرگذاری پایایی برخوردار شوند.

نقد و بررسی نظام چندحزبی

باورمندان به نظام چندحزبی، پرشماری احزاب را بهترین وسیله برای بیان خواسته‌های گوناگون مردم خوانده و مجلس دربرگیرنده احزاب مختلف را بازتابی از افکار عمومی در جامعه دانسته‌اند. از این دیدگاه نظام چند حزبی به دموکراسی و عدالت نزدیک‌تر است.

در مقابل، برخی صاحینظران علم سیاست معتقدند که در نظام چندحزبی به دلیل اینکه خواسته‌های گوناگون و پراکنده مطرح می‌شود، دولت توان پاسخگویی به آنها را از دست می‌دهد. تفرقه و گروه‌گرایی شدید هم از دیگر عواقب منفی نظام چندحزبی است که مورد انتقاد بسیاری از محققان است و نگاه آنان وجود احزاب متعدد به تدریج، می‌تواند به احزاب مختلف رنگ و بوی قومی ببخشد و احزاب را از مسائل ملی غافل کند.