کووید ١٩ توهم قدرت را از ذهن بشر زدود

پس از قرارگرفتن در معرض رویدادهای بسیاری که همه زاینده عوامل جدی استرس‌زا ‏بوده‌اند، آن هم در بازه زمانی کمتر از یک سال، شیوع ویروسی ناشناخته و عجیب‌وغریب برای مردم کشور ما ‏شاید از بدترین رویدادهای استرس‌زا محسوب می‌شود. بدون‌شک تعطیلات نوروز از بهترین روزهای ‌سال ‏مردم بود که امسال در قرنطینه و تعطیلی کامل همه مراکز تفریحی، گردشگری و زیارتی همراه با استرس ‏احتمال مبتلاشدن به ویروس کرونا سپری شد. این چالش بزرگ سلامت که انگار قرار نیست به این زودی‌ها ‏دست از سر مردم کشور ما و دیگر مردم جهان بردارد، آستانه تاب‌آوری جامعه را به کمترین حد خود رسانده است؛ ‏مردم قطعا با تحمل‌کردن این حجم از استرس در دوران پساکرونا نیازمند طراحی برنامه‌ای برای بازسازی، ‏بازپروری و ترمیم جراحات روانی و عاطفی هستند.

دکتر منصوره نیکوگفتار، روانشناس اجتماعی ‏و عضو هیأت علمی دانشگاه پیام‌نور است. او در گفت‌وگو با «شهروند» از چالش‌های روانشناسی و اجتماعی ‏کرونا و پساکرونا می‌گوید.‏

‏عوامل اجتماعی بروز اضطراب اجتماعی‎ ‎در شرایط کرونازده حاضر به نظر شما چه مواردی ‏هستند؟
یکی از مهم‌ترین زمینه‌های بروز اضطراب، ابهام و دسترسی‌نداشتن صحیح مردم به اطلاعات قابل اعتماد و موثق ‏است. در کشور ما رسانه‌های رسمی کارکرد چندان قابل دفاعی در حوزه اطلاع‌رسانی نداشته‌اند، درحالی‌که ‏رسانه‌ها مکمل و تقویت‌کننده امنیت عمومی و ملی هستند و برای پیشگیری و آگاهی‌بخشی درباره هر ‌گونه تهدیدی، رسانه‌ها در خط مقدم و در صف اول قرار دارند. متاسفانه حافظه جمعی ما هرازگاه درگیر ذخیره‌کردن اخبار نادرست و تحریف‌شده‌ای می‌شود که در تریبون‌های رسمی کشور اعلام‌شده و ‏به این ترتیب اعتماد اجتماعی که یکی از مهم‌ترین ارکان سرمایه اجتماعی است، رفته‌رفته کاهش می‌یابد. ‏برای مثال در خبر نیمروزی شبکه یک مورخ بیست‌وپنجم اسفند 98 گزارشی از مکالمه کتی پورتر، نماینده کنگره ‏آمریکا با رابرت ردفیلد، رئیس مرکز کنترل و پیشگیری بیماری آمریکا پخش شد مبنی بر اینکه هزینه آزمایش ‏کرونا در آمریکا 1331 دلار است و 33‌درصد مردم این کشور توان پرداخت چنین مبلغی را ندارند. گزارش در ‏همین‌جا خاتمه پیداکرد و ما بینندگان خبر نیمروزی را در بغض و اندوه آن 33‌درصد آمریکایی گذاشت که ‏به طرز رقت‌انگیزی مبتلا به کرونا می‌شوند. غافل از آنکه در ادامه این مذاکرات، کتی پورتر با سماجت و ‏شهامت رئیس سی‌دی‌سی را متقاعد بلکه وادار کرد که هزینه تست کرونای آن لایه 33 درصدی را بدون کم‌وکاست به عهده بگیرد و تا بله را از او نگرفت، غائله را ختم نکرد. ‏

رسانه‌های رسمی و غیررسمی (در عصر فعلی شبکه‌های اجتماعی نیز برای مردم حکم رسانه را دارند)، ‏می‌کوشند ما را به خرید کالا و خدمات یا پذیرش نوع نگرش مقبول خود متقاعد کنند و بر زاویه دید عموم ‏جامعه و نحوه‌ای که در مواجهه با اتفاقات مهم پیرامون خود واکنش نشان می‌دهیم، تأثیر بگذارند؛ رسانه‌ها در ‏همه جای دنیا در صورتی که از رسالت خود دور شوند، می‌توانند با انتخاب و انعکاس گزینشی اخبار از رویدادها ‏و در اختیارگذاشتن بخشی از واقعیت و جعل یا سانسور بخش‌هایی دیگر رویکرد اجتماعی، گرایش سیاسی و ‏دیدگاه اعتقادی جامعه را تحت تأثیر قرار دهند. به عقیده من اعتماد به رسانه‌ها و شفافیت در اطلاع‌رسانی تا ‏حد قابل توجهی می‌تواند روان جامعه را در بحران‌ها از اضطراب فراگیر دور کند.‏

‏چه میزان از اضطراب و نگرانی در جامعه در زمان بحران می‌تواند منطقی باشد؟
دلایل زیادی برای اضطراب و نگرانی از بحران کرونا وجود دارد. ناکارآمدی دانش پزشکی در کل جهان در مقابل ‏ابعاد ناشناخته ویروس کووید-19، انتقال سریع، انتشار گسترده و کشورگشایی این ویروس، در کنار ‏ناشناختگی ماهیت بیماری، وجود نداشتن راه درمان مشخص و علاج قطعی ازجمله این دلایل است. ویروسی که ‏قطار کشورها را حداقل برای مدتی از ریل خارج کرد، تبدیل به سرتیتر خبرها شده و در صدر گزارش‌های ‏خبری جا گرفته است. وقتی واقعیت مبهم است، شایعات بی‌اساس و اخبار کذب زیادی پیرامون آن شکل ‏گرفته، دیگران (که اطلاعاتی هم‌سطح یا کمتر از ما دارند) به‌عنوان منبع اطلاعات به حساب می‌آیند. در این ‏شرایط برخی نیز با دامن‌زدن به اخبار جنجالی خالی از حقیقت به دنبال دوختن کلاهی از این نمد برای ‏خود هستند، به طمع نام یا نان یا هر دو. در اول فروردین 1399 کودک سه ساله‌ای به دلیل خوراندن الکل ‏طبی با هدف پیشگیری از ابتلا به کرونا بینایی هر دو چشم خود را از دست داد. آمار قربانیان مصرف الکل ‏متانول یا الکل صنعتی بالا رفته است، به‌طوری‌که در بعضی نقاط با آمار کشته‌شدگان کرونا رقابت می‌کند. به نظر ‏می‌رسد چنین رفتارهایی که برای غلبه بر نگرانی ناشی از ابتلا به ویروس کرونا به صورت کنترل‌نشده، ‏بدون استناد به منابع ذی‌صلاح و پرس‌وجو از مراکز بهداشتی و درمانی صورت می‌گیرد، یک رفتار ‏تکانشی غیرمنطقی و بدون بررسی پیامدها و عواقب آن است.‏

‏‏به طور کلی می‌توانید کمی رابطه اختلالات روانی با بحران‌ها را برای ارتقای آگاهی مخاطبان ‏توضیح دهید؟
بحران‌های اجتماعی گاه به‌عنوان یک تریگر (محرک یا برانگیزاننده) عمل می‌کنند و به دلیل حجم بالای ‏تغییراتی که در ابعاد فردی و اجتماعی طلب می‌کنند، افراد را در مقابل استرس بسیار بالایی قرار می‌دهند که ‏برخی برای مقابله با آن از تجهیزات و آمادگی‌های شناختی، هیجانی و رفتاری لازم برخوردار نیستند و با توجه ‏به پیش‌زمینه‌های قبلی امکان ابتلا به انواع اختلالات روانی مانند حملات پانیک (وحشت‌زدگی)، انواع فوبیا ‏‏(ترس مرضی)، اختلالات خواب و اختلال وسواس- بی‌اختیاری وجود دارد. برای مثال مقابله با بحران کرونا ‏مستلزم تغییرات جدی در سبک زندگی است، از اشتغالات روزمره، رفت‌وآمد و مراودات اجتماعی گرفته تا ‏خرید و شست‌وشو و نحوه گذران اوقات فراغت و حتی روش‌های ابراز محبت و مودت نظیر دست دادن و ‏روبوسی. علاوه بر آن اطلاعات و پست‌های پایان‌ناپذیری در مقابله با این میهمان ناخوانده در شبکه‌های ‏اجتماعی دست‌به‌دست می‌شود، پست‌هایی که اغلب حاوی مطالبی نگران‌کننده و گاه کاملا بی‌پایه و اساس‌اند و ‏با شایعات درهم‌آمیخته. یک روز روغن بنفشه تجویز می‌شود یک روز استفاده از سشوار توصیه می‌شود، ‏یک روز لیموترش سنگی با مقادیری عسل و... . هر دم از این باغ بری می‌رسد.
در چنین شرایطی می‌توان ‏انتظار داشت که افراد براساس میزان برخورداری از سلامت روان نسبی، مها‌رت‌های تفکر‌نقاد و تاب‌آوری، ‏واکنش‌های متفاوتی در قبال بحران‌های اجتماعی و پیامدهای آن داشته باشند و در این میان کسانی که درگیر rlrlm;برخی مشکلات روانشناختی نیز باشند، نیازمند مراقبت و حمایت جدی‌تر و بیشتری هستند.‏

آیا بحران‌های جهانی مانند کرونا را می‌توان به نام پانیک اجتماعی یا وحشت‌زدگی همگانی ‏خطاب کرد؟
استفاده از اسامی و اصطلاحات اختلالات روانی مثل اضطراب اجتماعی و پانیک (حملات وحشت‌زدگی) که ‏واجد ضوابط تشخیصی معین و تعریف شده‌ای هستند در کانتکس (زمینه یا ساختار) عمومی نارسا و غیرحرفه‌ای است و اغلب از سر تسامح و تساهل برای برجسته کردن موضوع و با توجه به معانی ضمنی آن مورد ‏استفاده قرار می‌گیرد. بر‌این‌اساس در بحران حاضر به دلیل ناتوانی نسبی در کنترل عوامل بیماری‌زا و فقدان ‏پروتکل درمانی عاجل و قاطع و همه‌گیر بودن و انتقال سریع بیماری، با شرایط غیر مترقبه‌ای روبه‌رو هستیم ‏که قدرت پیش‌بینی و‌‌کنترل ما به کمترین حد خود تنزل پیدا کرده و طبیعی است که در چنین شرایطی با ‏استرسی همگانی روبه‌رو باشیم. این د‌رحالی است که در‌سال 98 اتفاقات ناگوار زیادی گریبانگیر ما شد، سیل ‏در تعداد زیادی از استان‌های کشور، زلزله در آذربایجان شرقی، گرانی بنزین و حوادث پس از آن، نوسانات بازار ‏ارز، تورم و کاهش قدرت خرید، ترور سردار شهید قاسم سلیمانی ‏از سوی آمریکا و حوادث ناگوار پس از آن. اگرچه تعداد افرادی که درگیر این مصائب و حوادث شدند به عدد جمعیت کشور نبود ولی ‏ترکش اخبار ناگوار و تهدیدات ضمنی و احساس ناامنی به عدد جمعیت کشور رسید و آحاد مردم را کم و ‏بیش تحت‌تأثیر قرار داد.‏
قرارگرفتن درمعرض تعداد زیادی از عوامل استرس‌زا در بازه کوتاهی از زمان بدون اینکه متولیان سلامت ‏درصدد رصد‌کردن سطح سلامت روان و طراحی مداخلاتی برای کاهش بار روانی این استرس‌ها با ایجاد امکانی ‏برای تخلیه هیجانی و امیدوارکردن اقشار مختلف مردم باشند، آستانه تحمل مردم ما را به کمترین حد خود ‏رسانده است. مردمی که در همه بحران‌ها در خط مقدم کمک‌رسانی و بذل توجه و عاطفه به آسیب‌دیدگان ‏بوده‌اند اینک نیازمند طراحی برنامه‌ای برای بازسازی، بازپروری و ترمیم جراحات روانی و عاطفی ناشی از این ‏حجم استرس خاصه در طول یک‌سال گذشته هستند؛ در این میان کودکان و نوجوانان به دلیل اقتضائات ‏تحولی رشد محتاج رسیدگی و مداخلات بیشترند.‏

در حال حاضر بحث فاصله‌گذاری هوشمند در جامعه برای جلوگیری از شیوع بیشتر ویروس ‏مطرح است. این محدودیت‌ها و اعمال قوانین برای مردم، تا چه میزان می‌تواند آرامش خاطر ‏و احساس امنیت نسبی را به بدنه جامعه بازگرداند؟
بعد از اجرای طرح فاصله‌گذاری اجتماعی یعنی به حداقل رساندن همه روابط اجتماعی و حفظ فاصله ‏فیزیکی دومتری با دیگران، ستاد ملی مقابله با کرونا به‌عنوان یک راهبرد جدید برای مدیریت موثر شیوع ‏ویروس کرونا، طرح فاصله‌گذاری هوشمند را جایگزین طرح قبلی کرد. با این هدف که افراد، مشاغل و گروه‌‏های جمعیتی کم‌خطر از نظر ابتلا (یا در صورت ابتلا از نظر بروز عوارض جدی و مرگ) شناسایی شوند و ‏فعالیت این گروه‌های اجتماعی به تدریج از سرگرفته شود و سایر افراد و گروه‌ها کماکان فاصله‌گذاری ‏فیزیکی را رعایت کنند‎. اما این راهکار شاید با هدف پاک کردن بخشی از صورت مسأله یعنی تأمین معیشت ‏دهک‌های پایین درآمدی جامعه اتخاذ شد مانند کارگران روزمزد، دستفروشان، کارکنان قراردادی، کارگران با ‏حقوق‌های نازل و‎...که البته عدد قابل توجهی از جمعیت جامعه را به خود اختصاص می‌دهند و این در ‏شرایطی‌ است که به توصیه مسئولان سازمان بهداشت جهانی، درحال حاضر که هنوز به وضعیت باثباتی در ‏خصوص اپیدمی بیماری در کشور نرسیده‌ایم هر گونه تسامح و تساهل در زمینه فاصله‌گذاری فیزیکی ‏همگانی می‌تواند عوارض بهداشتی و اقتصادی سنگینی را به جامعه تحمیل کند که کمترین پیامد آن احساس ‏ناامنی است.‏

گفته می‌شود شاید تا پاییز درگیری با ویروس کووید-19 در کشور ما باقی بماند. به نظر شما ‏روان جامعه در دوران پساکرونا با چه چالش‌هایی مواجه است؟ و چه حمایت‌هایی برای ‏گروه‌های مختلف مردم اولویت دارد؟
از دو زاویه می‌توان به این سوال پاسخ داد. نخست آنکه فشار روانی زیادی که واقعیت مهارناشدنی این ‏بیماری همراه با حواشی و شایعات افسار گسیخته آن در شبکه‌های اجتماعی از جهات گوناگون به مردم ‏وارد کرد سبک زندگی متفاوتی را به ارمغان آورد که زیر سایه اصطلاحات زمخت و ترسناکی نظیر فاصله‌گذاری اجتماعی به اوج خود رسید. از زمان شیوع این بیماری روزهای متوالی و هفته‌های متمادی از ‏تریبون مهم‌ترین و معتبرترین مسئولان نظام بهداشتی کشور و بلکه جهان در معرض پیام‌هایی قرار ‏گرفتیم که ما را به فاصله گرفتن از دیگران فرا می‌خواند و تأکید می‌کرد که حتی از دیدار والدین خود ‏نیز اجتناب کنید. در حالی‌که استفاده از کلمات آن هم به‌طور مکرر و از رسانه‌ها و قاب‌های مختلف بار ‏روانی زیادی را به همراه دارد و ذهن آدمیزاد نیز در پی تداعی کلمات از اصطلاح فاصله‌گذاری اجتماعی ‏به انزوا می‌رساند و تداعی‌کننده گوشه‌گیری و دور شدن و تنهایی و دور افتادگی و افسردگی و ناامیدی ‏و ... است در حالی‌که با چرخش ملایمی از اصطلاح فاصله‌گذاری اجتماعی به فاصله گرفتن فیزیکی این حجم ‏از بار روانی منفی به جوامع بی‌دفاع انسانی تحمیل نمی‌شد و دشنه معنای هولناک فاصله‌گذاری ‏اجتماعی را به جان مخاطب نمی‌زد.‏

همچنین به دلیل سرایت بسیار سریع و گسترده بیماری، مسئولان بهداشتی و متخصصان تأکید کردند ‏که هر کسی حتی بدون داشتن علایم بیماری می‌تواند عامل انتقال ویروس کرونا باشد که چنین ‏دیدگاهی اگر از چارچوب مراقبت‌های بهداشتی فراتر رود می‌تواند زمینه‌ساز افکار بدبینانه و شناخت‌های ‏تحریف شده قرار گیرد. زاویه دوم این پاسخ ناظر بر دستاوردهای مثبتی ا‌ست که کرونا به همراه آورد که ‏افزایش سواد سلامت و ارتقای بهداشت عمومی جامعه از آن جمله است و به این ترتیب فصل جدیدی در ‏فرهنگ بهداشتی ما گشوده شد که می‌تواند نویدبخش بهبود کیفیت زندگی فردی و اجتماعی باشد. ‏

آیا می‌توان گفت ویروسی که این روزها جهان را به زانو درآورده است می‌تواند تولید ‏کننده اقتضائات جدید در حوزه روانشناسی اجتماعی باشد؟
با عبور از آزمون سخت کرونا و کشتن غول فاصله‌های اجتماعی و پوست انداختن در قرنطینه خانگی به نظر ‏می‌رسد اغلب کسانی که از این هفت خوان با کمترین تلفات به سلامت عبور کرده‌اند بیش از پیش مشتاق ‏همگرایی و مشارکت در اقدامات جمعی معنادار و نشاط برانگیزند که دولت اگر اغتنام فرصت کند به این ‏موضوع اهتمام ویژه‌ای خواهد داشت و با استعانت از خرد جمعی و استمداد از متخصصان روانشناسی و ‏جامعه‌شناسی می‌تواند تهدیدی که از انرژی سرکوب شده ماه‌ها قرنطینه و زندگی تحت تدابیر شدید ‏بهداشتی و محرومیت‌های اقتصادی و فشار روانی ناشی از آن ایجاد شده به فرصت تبدیل کند.‏