پرسه در پس‌کوچه‌های فضای مجازی به‌جای کوچه‌نشینی‌های قدیم

یزد- ایرنا- از مدرسه که برمی‌گشتم وقتی وارد کوچه می‌شدم استرس وجودم را می‌گرفت، زنان همسایه در میانه کوچه دور هم جمع بودند و من باید از کنار آنها رد می‌شدم، از ابتدای کوچه تا زمانی که وارد خانه می‌شدم زیر ذره‌بین نگاهشان بودم؛ خوشم نمی‌آمد که سوژه حرف‌های آنها شوم.

از قضا یکی از بانوان پای ثابت کوچه مادرم بود که به اتفاق دوستانش هر روز عصر با دیگر زنان همسایه در کنار ورودی یکی از خانه ها دور هم جمع می‌شدند و از تلخی و شیرینی های روزگار با هم سخن می گفتند.

آن سالها، تازه دوره ابتدایی را طی می کردم و همکلاسی‌هایم مثل من مسئله کوچه نشینی همسایه را داشتند و به من گفته بودند وقتی وارد کوچه می شوی بانوان همسایه، انگشتانشان را به سمت تو دراز می کنند و تو را سوژه می‌کنند و من هم باورم شده بود!

به خودم می‌گفتم حتما یکی از آنها می‌گوید چقدر نحیف و لاغر است، دیگری می‌گوید چرا رنگش پریده و سومی هم از سنگینی کیف مدرسه من خواهد گفت و آن دیگری هم از برادرم که تازه به خانه بخت رفته بود و من همه این ها را از زبان همکلاسی های دوران کودکی ام شنیده و باور کرده بودم.

لذا وقتی وارد کوچه میشدم به دنبال راهی بودم که از چشمان تیزبین و کنجکاو همسایه ها فرار کنم، سعی می کردم کوچه را دور بزنم و از راه دیگر بروم اما نمیشد و تنها همین یک راه را داشت.

کوچه‌نشین زنان حکایتی است که در اغلب کوچه های قدیمی شهر یزد و دیگر شهرهای استان وجود داشت و همه به آن عادت کرده و خو گرفته بودند ، اگرچه مانند چند دهه قبل و به خصوص در محله های جدید شهرها وجود ندارد و اما هنوز به طور کامل تعطیل نشده و این روزها در برخی محلات قدیم، گروه‌هایی از بانوان را می تواند دید که دور هم جمع می شوند و از هر دری سخنی می گویند.

بعدها فهمیدم که همین زنانی که در تصور کودکانه ما در کمین ما بچه ها بودند تا سر و پای ما را برانداز و در مورد ما اظهار نظر کنند، برای کمک به همدیگر، ذکر خاطرات، گذران وقت و رساندن خبرهای جدید کوچه و محله دور هم جمع می شدند.

شاید در میان صحبت های آنها کار به غیبت و شایعه هم ختم می شد اما حال و هوایی داشت که برای همیشه در خاطر من و دیگر همکلاسی های آن روز و مردان بزرگ امروز مانده است.

"کوچه نشینی" از خرده فرهنگ هایی است که به مرور زمان در کوچه پس کوچه های خشتی و گلی یزد رنگ باخته و در میان نسل جدید جای آن را اینترنت، فضای مجازی و تفریحات دیگر گرفته است، تفریحاتی که از کنار آن ممکن است برخی معضلات اجتماعی سر بر آوردند.

آن روزها در برخی از خانه ها فقط یک تلویزیون سیاه و سفید کوچک بود که در ساعت محدودی برنامه پخش می کرد که تصاویر آن نیز اغلب به شکل مناسب دریافت نمی شد و لابلای شبکه برفکی، تصاویر مبهمی دریافت می شد و در کنار آن هم فقط چند روزنامه وارد شهر ما می شد.

حضور زنان میانسال و مادران مسن در کوچه ها یکی از ابزارهای مطلع شدن از خبرهای تازه بود و آنها اینگونه خبرهای دست اول را به گوش خانواده ها و اهل محله می رسانند، کوچه‌نشینی بانوان یزد در سالهای نه چندان دور، هر چند گاهی با سرزنش شهروندان، رهگذران و عابران روبرو بود اما یک سیستم اطلاع‌رسانی قوی از اخبار مورد علاقه آنان را ایجاد کرده بود.

بانوان یزدی در کوچه پس کوچه های خشتی و گلی این شهر با دورهمی‌ خو گرفته بودند و امکان نداشت از کوچه‌ای عبور کنی و چند بانو را در کنار هم در حال گفتگو نبینی، خیلی از رهگذران و عابران و حتی زنان جوان و تحصیلکرده ای که از این کوچه‌ها می گذشتند از جمع شدن بانوان خانه دار و اغلب کم‌سواد و بی‌سواد به دور هم گله داشتند.

اما ما و آنها از یک نکته کلیدی غافل بودیم و آن اینکه جدیدترین اخبار روز محله و شهر در این دورهمی ها در میان بانوان رد و بدل می شد و آنها پس از ورود به خانه، این اخبار را به گوش دیگر اعضای خانواده می رساندند ضمن آنکه معضلات و پیامدهای منفی فضای مجازی نیز در آنها نبود.

هر چند کوچه نشینی زنان در روزگار فعلی مانند گذشته نیست و به صورت موردی می توان بانوان را در کوچه های خشتی و گلی مشاهده کرد اما هنوز هم در برخی محلات قدیم، بانوان به صورت یک نفره یا چند نفره در محله می نشینند و با هم گفت و گو می کنند.

خیلی ها معتقد بوده و هستند که کوچه نشینی بانوان منجر به پخش شایعات و برخی ناهنجاری ها مثل غیبت هم می شد اما نباید از محاسن این دورهمی ها هم غافل بود، در این زمینه با برخی کارشناسان، فعالان اجتماعی، روزنامه نگاران و یک بانوی قدیمی، همکلام شدیم تا از حال و هوای کوچه نشینی بانوان در آن روزهای بگویند و اینکه کوچه نشینی در آن روزها بهتر بودیا سرگرم شدن با فضای مجازی در این روزها؟!

توجه به نقش رسانه‌ای زنان کوچه‌نشین

عضو هیات علمی بخش تعاون و رفاه اجتماعی دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه یزد در این خصوص به خبرنگار ایرنا گفت: بهتر است پیش از آنکه درباره کارکردها و محاسن و معایب کوچه نشینی زنان صحبت کنیم، چرایی و دلایل و عوامل آن را بشناسیم، به اعتقاد من کوچه نشینی زنان معلول یک سری عواملی است که ابتدا باید در بستر تاریخی و فرهنگی آن مورد فهم قرار گرفته و سپس به کارکردهای آن پرداخته شود.

دکتر سید محسن موسوی یکی از کارکردهای مثبت کوچه نشینی را اطلاع رسانی و نقش زنان بعنوان یک عنصر رسانه‌ای دانست و گفت: دورهمی های بانوان، محلی برای انتقال اطلاعات بود که این موضوع نقطه مثبتی است.

وی انتقال اطلاعات میان خانواده ها و افراد محله را در زمانی که رسانه ها به شکل کنونی و فضای مجازی وجود نداشت مهم دانست و گفت: همچنین خانواده ها با این دورهمی های زنانه از احوال یکدیگر خبردار می شدند که کارکردهای مثبت این نشست ها بیشتر از کارکرد منفی آن بوده که انتقال اطلاعات، مطلع شدن از احوال یکدیگر، حمایت از نیازمندان و حل مشکلات آنها از جمله این کارکردها بوده است.

کوچه‌نشینی در یزد، سابقه ۹۰ ساله دارد

موسوی در ادامه در مورد علل و عوامل کوچه نشینی هم گفت: بطور کلی باید بگوییم کوچه نشینی زنان در یک دوره خاص و کوتاه تاریخی در کشور ما افزایش پیدا کرد؛ از یک دوره ای به بعد، با ورود نهادهای مدرن و دولت های رفاهی به کشور و تغییر تقسیم کار جنسیتی بین زن و مرد که در آن "مرد نان آور" و "زن خانه دار"، به عنوان الگوی اصلی و غالب در نظم جنسیتی پذیرفته شد، امری به نام فراغت زنان در ساعت هایی از روز معنا پیدا کرد و کوچه نشینی زنان نیز حاصل همین تحولات و دگرگونی هاست.

به گفته وی این دوره که قدمت آن به بیش از ۹۰ سال نمی رسد با تحولاتی در سبک زندگی خانواده ها در بخش های مختلف که به تدریج پدیده ای به نام فراغت زنان را بوجود آورد، همراه بوده است.

این استاد دانشگاه، برخی از این تحولات را تأمین مایحتاج منزل از بیرون و بواسطه درآمدی که مردان خانه کسب می کردند، سپردن آموزش فرزندان به نهادهای آموزشی و تادیبی، کاهش نرخ باروری و رشد خدمات زیربنایی برشمرد.

موسوی افزود: همچنین تغییر و انتقال تدریجی از الگوی "خانواده های گسترده" که در آن شبکه گسترده روابط خویشاوندی، نیازهای ارتباطی زنان در داخل خانواده تأمین می کرد به الگوی "خانواده های هسته‌ای" در کاهش ارتباطات درون خانوادگی و گسترش ارتباط زنان به دایره وسیع تری از خانواده در پی داشت.

اشتغال و فضای مجازی، مهمترین عوامل کم شدن کوچه‌نشینی

وی اضافه کرد: تا اینجا به این دریافت رسیدیم که کوچه نشینی زنان را می توان از طریق رشد اوقات فراغت زنان که از یک دوره ای رو به فزونی گذاشت، تبیین کرد، حال این سوال مطرح می شود که با وجود تداوم و توسعه اوقات فراغت زنان در طول دهه های گذشته، چرا سال به سال شاهد کم رنگ شدن این پدیده در سطح جامعه هستیم.

موسوی ادامه داد: بررسی دقیق این موضوع، کار علمی را طلب می کند ولی بطور کلی می توان دو عامل اصلی برای این مسأله ذکر کرد؛ اول رشد اشتغال زنان و حضور گسترده تر آنان در جامعه و دوم که پدیده ای متأخرتر از اولی است رشد فضای سایبر و شبکه های اجتماعی مجازی است که هم وقت زیادی از زنان به خود اختصاص می دهد و هم بخش عمده نیازهای ارتباطی و اطلاعاتی آنها را تأمین می کند.

به گفته وی با رشد این شبکه ها، امر محلی جای خود را به امر ملی و فراملی می دهد و ضمن رشد آگاهی ها و توسعه توانایی های زنان، سبب ساز بی اطلاعی و بی تفاوتی نسبت به موضوعاتی که تا قبل از آن محور توجه قرار می گرفت، شده است.

عضو هیات علمی دانشگاه یزد گفت: این را هم باید اشاره کرد که کنار رفتن کوچه نشینی و جایگزینی آن با فضای به اصطلاح مجازی، امری است که باید در کنار بسیار از عوامل دیگر مورد فهم قرار گیرد عواملی از قبیل شهرنشینی، حاشیه نشینی، مهاجرت های گسترده درون شهری و بین شهری و همچنین تغییر در فضای فیزیکی و کالبدی شهر، موجب شده، چیزی به نام ثبات و تداوم، بی معنا و احساس تعلق به محله و دیگران که شرط اصلی پاگرفتن یک فرآیند گفتگو به شمار می آید، کمتر و کمتر شود.

موسوی تاکید کرد: بر این عوامل، باید عامل دیگری نیز افزود که همه ما در زندگی شخصی و اجتماعی در حال تجربه آن هستیم و آن نوسانات شدید اقتصادی و نگرانی ها و تشویش های ناشی از آن است.

وی گفت: وقتی که هم من و هم همسایه من نگرانی مشترک مان این است که آیا ترامپ پیروز انتخاب آمریکا خواهد بود یا بایدن و بلافاصله بعد از آن باید واکنش های داخلی را رصد کنیم و تمام سعی مان این باشد که دارایی مان در این فضای ناامن، نیست و نابود نگردد، جا و آرامشی برای گفتگو درباره دیگران نزدیک و پرداختن به امر محلی نمی ماند.

موسوی یادآور شد: در مجموع اگر بخواهم توصیه ای در این زمینه داشته باشم، این نخواهد بود که کوچه نشینی زنان احیا شود و یا حتی کارکردهای مورد انتظار آن از جمله ایجاد نظم و امنیت محلی به روش های جایگزین مورد توجه قرار گیرد. توصیه من این است که سرنوشت امر محلی مان را اینگونه تمام و کمال، به امر فرامحلی فروگذار نکنیم و سطح مشارکت جویی داوطلبانه خود را در سطح محلی نیز بالا ببریم.

به گفته وی مسائل و آسیب های اجتماعی، مشکلات زیست محیطی، مشکلات محرومان و نیازمندان همه و همه چیزهایی هستند که دارند در همین منطقه و محله ما اتفاق می افتند و خیلی از ماها بی خبر از آنها هستیم؛ دولت و سیاست گذاران نیز باید بستر و امکانات لازم را برای مشارکت هرچه بیشتر و مؤثرتر زنان و مردان در این زمینه ها فراهم کنند.

پاتوق‌های کوچه‌ای، جایی برای اطلاع رسانی بود

یک فعال اجتماعی در سازمان های مردم نهاد یزد هم با تایید اثرات مثبت اطلاع رسانی در میان افراد کوچه نشین یزد گفت: کسی نمی تواند منکر تاثیر مثبت پیام رسان‌ها در تغییر سبک زندگی شود.

"شکوه نیک نظر" به خبرنگار ایرنا گفت: در گذشته های نه چندان دور، جایی در محله ها برای جمع شدن بانوان و آقایان محله وجود داشت که به آن "پاتوق" می گفتند و اهالی محل در ساعاتی از روز در این پاتوق می نشستند و اخبار محله و شهر را به اطلاع هم می رساندند؛ این مکان ها بعضا در کارگشایی افراد محله و معرفی آنها برای امور مختلف و حتی محل انتقال هنر و مهارت ها در بین بانوان نیز محسوب می شدند، مانند هنر آشپزی ، خیاطی، گلدوزی و حتی هنری مانند دف نوازی.

به گفته وی این کنار هم نشستن های کوچه‌ای، معضلاتی هم به دنبال داشت که تجسس، شایعه‌ سازی، قضاوت های نادرست و غیبت از آسیب های آن این دورهمی ها محسوب می شد که با پیشرفت زندگی شهرنشینی و گسترش مراکز آموزشی و مهارت ورزی، همچنین افتتاح باشگاه های ورزشی، این رسم قدیمی یعنی کوچه نشینی،کم‌کم کنار رفت و جای خودش را به فضاهایی با شکل و شمایل جدید داد.

کوچه‌نشینی‌های مدرن!

مدیر مسوول روزنامه قدیمی و با سابقه "پیمان یزد" هم در این زمینه گفت: کوچه نشینی زنان یزدی در بسیاری از ابعاد، خوب و مثبت بوده است.

"محمد مسعود ارکان" با بیان اینکه هنوز صدای نفس های کوچه نشینی زنان در برخی محلات قدیمی یزد شنیده می شود، افزود: دورهمی های بانوان در گذشته که هنوز هم به صورت کمرنگ ادامه دارد موجب نقل و انتقال اخبار محله و یاری رساندن به یکدیگر می شد .

وی تاکید کرد: در آن سال ها در همه خانه ها تلویزیون نبود و آنهم فقط یک کانال داشت و مانند امروز، فضای مجازی وقت آنها را پر نمی کرد و لذا بانوان، روز خود را با همسایه ها سپری می کردند.

ارکان با یادآوری آمار بالای ازدواج و پایین بودن آمار طلاق و اعتیاد در آن سالها، گفت: این امر در همان شرایط کوچه نشینی حاکم بود، کوچه نشینانی که با پاک کردن سبزی و ذکر خاطرات خوب و بد خود، از دیگران راهنمایی گرفته و به دیگران راهنمایی می دادند و به این طریق وقت خود را سپری می کردند.

وی تفریحات آن زمان را بسیار ناچیز توصیف کرد و گفت: کوچه نشینی زنان در آن زمان یکی از تفریحات بود که بانوان داشتند و در سالهای اخیر، کوچه نشینی ها مدرن شده و به داخل خانه ها کشانده شده که پیامد آن چشم و هم چشمی خانواده ها و توقعات بالای فرزندان است که همین امر، معضلاتی را به دنبال داشته و دارد؛ آن روزها درد دلهای کوچه نشینان، ساده بود اما امروزه درد دل های خانگی، گران شده و گران تمام می شود.

به خاطر کوچه‌نشین‌ها، خانه خود را فروختیم!

یک بانوی روزنامه‌نگار میانسال یزدی که مخالف کوچه‌نشینی زنان است در این رابطه گفت: تنها مزیت دورهمی زنان در گذشته همان اطلاع رسانی و خبردار شدن از حال همدیگر بوده است.

"منصوره کاروی" افزود: کوچه نشینی بانوان موجب شد تا ما منزل شخصی خود را بفروشیم و به مکان دیگری متتقل شویم زیرا هر بار که می خواستیم وارد منزل شویم با دورهمی زنان در کوچه روبرو می شدیم و این برای ما خوشایند نبود.

وی تاکید کرد: البته با برخی از این زنان که همصحبت می شدم می گفتند "اگر دور هم جمع نشویم پس چکار کنیم؟ حوصله ما سر می رود و دوست داریم دور هم باشیم".

وی با بیان اینکه امروزه کوچه نشینی به حداقل ممکن کاهش یافته اضافه کرد: این روزها حتی زنان مسن هم خود را با اینترنت و فضای مجازی سرگرم می کنند و کمتر در کوچه دور هم جمع می شوند.

صفای کوچه‌نشینی را بر فضای مجازی و معضلاتش ترجیح می‌دهم

اما یک بانوی مسن یزد هم از لطف و صفای دورهمی و همنشینی‌های همسایه ها در سال های دور گفت که به گفته خودش اغلب روزها را با زنان همسایه در کوچه دور هم جمع می شدند و اظهار داشـت: در روزهایی که با همسایه ها در کوچه جمع می شدیم حرفهای زیادی برای گفتن داشتیم، خستگی در کار ما نبود و بر خلاف تصور عامه، غیبتی در کار نبود و اگر هم از کسی حرفی می زدیم از فرزندانمان بود که مادرانشان در جمع ما بودند.

"فاطمه شاهدی" در پاسخ به پرسش خبرنگار ما در مورد بحث اطلاع رسانی زنان کوچه نشین هم گفت: خبرهایی که میان ما رد و بدل میشد اغلب همان خبرهای ساده و محلی بود، ما سیاستمدار نبودیم که خبرهای سیاسی رد و بدل کنیم.

وی اضافه کرد: بیماری یا فوت ساکنان محله، عروسی ها، خیاطی، آشپزی و خریدهای بازار خود را پیش می کشیدیم و در مورد آنها صحبت می کردیم و اینها بیشترین خبرهای ما بود.

به گفته شاهدی گاهی این دورهمی ها در داخل خانه برگزار می شد و کار به پاک کردن سبزی برای پخت آش می کشید؛ یکی از همسایه ها سبزی ها را تهیه می کرد و بقیه هم او را در پاک کردن و شستن آن یاری می کردند.

وی ادامه داد: در آن سال ها مثل زمان کنونی تا این اندازه مراکز آموزشی و دانشگاه نبود و دختران یزدی هم بعلت بافت سنتی و مذهبی حاکم بر خانواده‌ها ، تا چند کلاس بیشتر به مدرسه نمی رفتند و لذا شاغل هم نبودند و همین باعث میشد تا بخشی از اوقات فراغت خود را در کنار مادران خود در دورهمی های محله‌ای سپری کنند.

این بانوی قدیمی تصریح کرد: هنوز هم صفا و صمیمت دورهمی آن روزها را بر فضای مجازی و معضلات آن در عصر حاضر ترجیح میدهم.

و من هنوز در حال و هوای دوران کودکی هستم و دل تنگ آن روزها که با هراس و احتیاط از زیر ذربین نگاه زنان همسایه به خانه می خزیدم.

یزد