آزمون شیعیان در زمان امام جواد (ع)

امروز سی ام ذیقعده ۱۴۴۲ قمری (۲۰ تیر ۱۴۰۰) مصادف با سالروز شهادت امام جواد (ع) امام نهم شیعیان است؛ امامی که در سن کودکی به مقام امامت رسید و بسیاری از شیعیان که برای اولین بار با چنین رویدادی مواجه می شدند را با آزمونی بزرگ روبرو کرد، تنها برخی از این آزمون سرافراز بیرون آمدند.

مجید معارف به مناسبت سالروز شهادت امام جواد (ع) به خبرنگار معارف ایرنا گفت: با توجه به این که امام جواد (ع) در سن کودکی به امامت رسیدند این سوال مطرح می شود که آیا این امر موجب شک و شبهه برای شیعیان نبود، در پاسخ باید گفت وقتی امام هشتم توسط مامون عباسی به شهادت رسیدند، مقام امامت به ایشان رسید در حالی که آن حضرت یک کودک هفت ساله بود و این برای شیعیان تا آن زمان تجربه جدید بود. چون هیچ یک از امامان تا آن زمان در کودکی به امامت نرسیده بودند و همه امامان امامتشان در جوانی و بزرگسالی محقق شده بود به گونه ای که همه می پذیرفتند.

کودکی امام جواد مایه شک و شبهه بزرگان شیعه شد

وی افزود: بعضی از روایت های تاریخی نشان می دهد مساله امامت امام جواد (ع) در سن کودکی حتی مایه شک و شبهه برخی از بزرگان شیعه شده بود. مثلا در روایتی آمده است بعد از شهادت امام هشتم تنی چند از بزرگان شیعه در بغداد در منزل یونس عبدالرحمن (از اصحاب اجماع درگذشته به سال ۲۰۸ ق) جمع می شوند و احتمالا صفوان بن یحیی (از یاران امام کاظم، ع و امام رضا ع، درگذشته به سال ۲۱۰ ق) و چند نفر ازبزرگان دیگر در آن مجلس بودند. در این جلسه یونس که از شیعیان قابل اعتماد امام رضا (ع) بود می گوید حالا چه کنیم تا این کودک بزرگ شود؛ گویی فکر می کرد امامت کودک صحیح نیست.

ریان بن صلت (از محدثان شیعه قرن دوم و سوم) گلوی یونس بن عبدالرحمن را می گیرد و می گوید تو در ظاهر ایمانت را به ما نشان می دهی اما مثل این که در باطن تردید داری. اگر امر امامت او از طرف خدا باشد، حتی اگر سن او یک روزه باشد به منزله شیخ است و اگر از طرف خدا نباشد حتی اگر هزار سال سن داشته باشد همچون سایر مردم است. دیگر بزرگان در آن مجلس ریان را ساکت می کنند و می گوید یونس مطلبی گفت و شما صبوری کنید.

معارف اضافه کرد: این حکایت تاریخی نشان می دهد چون امر امامت امام جواد (ع) تجربه جدیدی بود، حتی بعضی از بزرگان مانند یونس بن عبدالرحمن تصور می کردند باید صبر کنند امام به سن بلوغ برسد ولی دیگران مانند ریان بن صلت معتقد بودند باید به مبانی توجه کنیم.

تشبیه امام جواد (ع) به دو پیامبر

شیعه در مساله امامت قائل به مبنای نصب و جعل الهی است. اگر نصب و جعل الهی تعلق بگیرد ممکن است کودکی در گهواره ادعای نبوت یا ادعای امامت کند در شرایطی که امام باشد. در این جهت شخصیت امام جواد (ع) به شخصیت دو تن از پیامبران تشبیه شده است. یکی حضرت عیسی که درگهواره گفت انی عبدالله اتینی الکتاب و جعلنی نبیا و دیگری یحیی بن زکریا که خدا فرمود و اتیناه الحکم صبیا یعنی در کودکی به او حکم دادیم.

مبارزه امام جواد (ع) با واقفیه

نویسنده کتاب تاریخ عمومی حدیث افزود: با اشاره به فتنه جویی های یک جریان منحرف مذهبی به نام واقفیه گفت: اصل جریان واقفه یا واقفیه به دوره امامت امام رضا (ع) برمی گردد. در آن زمانی که امام کاظم (ع) به شهادت رسیدند جریانی ادعا کرد ایشان از دنیا نرفته بلکه غایب شده و اینها برای اولین بار در امامت امام رضا (ع) شک آفرینی کردند و منکر امامت امام رضا شدند. چند سالی گذشت تا این که امام رضا (ع) با بحث و گفت و گو توانست شیعیان را متوجه شخصیت الهی خود کند و فتنه واقفیه به مرور زمان در آستانه انقراض قرار گرفت تا این که امام هشتم به شهادت رسیدند و امر امامت متوجه یک کودک شد در این جا باردیگر واقفیه جان گرفتند و شروع به شبهه افکنی کردند که دیدید ما می گفتیم امام رضا (ع) امام نیست. چون او از دنیا رفته و یک کودک از او به جا مانده و یک کودک نابالغ نمی تواند امام باشد.

وی افزود: البته امام جواد (ع) توانست در برابر شبهه آفرینی های واقفیه به شکل منطقی مقاومت کند که این مقاومت منطقی به عنوان مبنایی از زمان امام صادق مدنظر شیعیان قرار گرفت.

معیاری برای شناسایی امام معصوم

برای اولین بار بود که در زمان امام صادق یکی از اصحاب به نام محمد بن مسلم به امام می گوید اگر یکی از شما از دنیا بروید و فردی یا افرادی به ناحق ادعای امامت کنند در این صورت چه باید کرد. امام می فرمایند هر کس که به حق یا به ناحق ادعای امامت کرد شما به نزد او بروید و از حلال و حرام الهی از او بپرسید اگر توانست به سوالات شما به درستی پاسخ دهد بدانید امام است و اگر نتوانست پاسخ دهد بدانید ادعای دروغین می کند.

نویسنده درآمدی بر تاریخ قرآن افزود: این جریان پرسش و پاسخ علمی به وسیله یک امام با شکاکان در زمان امام رضا (ع) و امام جواد (ع) نیز تجربه شد. مثلا در یک روایت تاریخی از مرحوم مجلسی در کتاب بحار الانوار و در کتاب اثبات الوصیه مسعودی نیز آمده است که در زمان امام جواد (ع) عده ای از علمای شیعه از بغداد و دیگر شهرها که حدود ۸۰ نفر بودند عازم مدینه شدند. ابتدا سراغ عبدالله بن موسی بن جعفر رفتند که برادر امام رضا (ع) و عموی امام جواد (ع) بود و ادعای امامت می کرد. چون او دید برادر زاده اش کودک است چنین ادعایی را مطرح کرد. آنها چند سوال از او می پرسند و می بینند او آدم بی سوادی است. آنگاه به نزد امام جواد (ع) رفتند و سوالات خود را پرسیدند و امام به روشنی به یکایک سوالات آنها پاسخ دادند، آنها خوشحال شده و شکر الهی را به جا می آورند.

سوال از ۳۰ هزار مساله شرعی در یک جلسه

معارف ادامه داد: در یک روایت تاریخی آمده است چون مردم در امر امامت امام جواد (ع) به شک افتادند به خدمت او رسیدند و در مجلسی از ۳۰ هزار مساله شرعی سوال کردند. بزرگان در تفسیر این حدیث که بسیار نیز مشهور است، فروماندند که مگر می توان در یک مجلس از ۳۰ هزار مساله سوال کرد.

این استاد دانشگاه افزود: علامه مجلسی احتمال داده است شاید تفسیر حدیث به این صورت باشد که خدا زمان را در آن جلسه مناظره برداشت. به نظر می رسد صورت این روایت را به این شکل می توان خواند که چون شیعیان در امر امامت امام جواد (ع) به شک افتادند بر او وارد شدند و در یک مجلس از ۳۰ هزار مساله شرعی، از ایشان سوال کردند. یعنی در زمان امام رضا و امام جواد (علیهماالسلام) بعضی از بزرگان شیعه یک رشته سوالات آزمونی طراحی کرده بودند طوری که تعداد این سوالات را که می توانستند امامت امام را به محک حقانیت بیازمایند تا زمان امام رضا (ع) طبق یک قرینه تاریخی ۱۵ هزار سوال بوده و تا زمان امام جواد به ۳۰ هزار سوال رسید.

مناظره معروف امام جواد چگونه شکل گرفت

در امامت امام جواد (ع) هم از طرف اهل سنت و هم از طرف شیعه شک شد. در بین اهل سنت نیز یک روایت تاریخی مشهور است که وقتی بزرگان اهل سنت، مامون را ملامت کردند که تو یک کودک نابالغ را می خواهی داماد خودت کنی مامون مجلسی ترتیب داد و بین امام جواد (ع) و قاضی یحیی بن اکثم مناظره مشهوری در مسائل فقهی حج درگرفت.

نویسنده جوامع حدیثی اهل سنت افزود: آن مساله این بود که اگر کسی در حال احرام یک صیدی را بکشد چه مجازاتی دارد و اینجا امام جواد (ع) به جای این که به یک سوال جواب دهد سوال را به سوالاتی تبدیل می کند که آیا این قتل در منطقه حرم رخ داده یا خارج از حرم، آیا قاتل به قصد حج محرم شده یا به قصد عمره، شب بوده یا روز، آزاد بوده یا مملوک، پشیمان است یا نه، عمدی بوده یا سهوی، بار اول بوده یا بار چندم.

وی افزود: امام همه این سوالات را پاسخ می دهد. امام جواد (ع) در سایه ظاهرسازی شخصیت علمی موفق شدند از پس همه شکاکان و مخالفان خودشان برآیند.

شیب نزولی حدیث شیعه بعد از شهادت امام صادق

این پژوهشگر قرآنی گفت: از بعد از شهادت امام صادق و در دوره امامت امام کاظم (ع) و امام رضا (ع) به جهت بازگشت اختناق و سرکوب شدید عباسیان نسبت به شیعیان رابطه ائمه با امامان محدود شد و این در صدور احادیث از ائمه تاثیر منفی گذاشت و لذا شیب صدور حدیث شعیه را یک شیب نزولی بعد از شهادت امام صادق می بینیم ولی معنای این سخن آن نیست که ائمه بعد از امام صادق صاحب حدیث نباشند و میراث حدیثی نداشته باشند.

معارف گفت: از امام جواد (ع) روایاتی برجامانده و می توانیم میراث حدیثی آن امام را در قالب برخی از کارهایی که منتشر شده معرفی کنیم. یکی از آنها کتابی است به نام موسوعه کلمات الامام الجواد. موسوعه یعنی یک کار دائره المعارفی و این کتاب سخنان امام جواد (ع) است که از سوی پژوهشکده باقر العلوم در قم وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی توسط سید حسین سجادی، محمود شریفی، علی الغلامی و بهاء الدین شائق در یک جلد منتشر شده و ۴۳۴ حدیث از منابع پیرامون در موضوعات مختلف جمع آوری شده است.

نویسنده نشانی از قرآن ادامه داد: به عنوان نمونه در این کتاب عنوانی به نام القرآن و التفسیر آمده که ۱۷ حدیث درباره قرآن و تفسیر برخی آیات ذکر شده است. سایر روایات نیز مربوط به مسائل فقهی، اخلاقی، اعتقادی و صدور کراماتی است که از امام سر زده همچنین دعاهایی که از امام جواد (ع) بر جامانده است.

پرونده حدیثی امام جواد (ع)

معارف افزود: کتاب مسند الامام الجواد ابی جعفر محمد بن علی الرضا از کارهای عزیزالله عطاردی است. عطاردی در زمان ما محدث بزرگی بود و تصمیم گرفت برای هر یک از امامان یک پرونده حدیثی تشکیل دهد. یعنی روایات هر یک از ائمه را از منابع گوناگون استخراج و در قالب مسندی به نام آن امام منتشر کرده است که از امام علی (ع) تا امام عسکری (ع) را شامل می شود.

به عنوان نمونه مسند امام صادق (ع) دارای ۲۴ جلد، مسند امام علی (ع) ۳۰ جلد، مسند امام باقر (ع) شش جلد، مسند امام کاظم (ع) سه جلد و مسند امام رضا (ع) دو جلد است ولی از امام جواد (ع) به بعد مسندها به صورت تک جلدی است؛ یعنی صدور روایات از بعد از امام صادق (ع) دارای شیب نزولی است به خاطر بازگشت خفقان بنی عباس به عرصه زندگی شیعیان و این که امامان را در فشار قرار می دادند تا کسی با امامان ملاقات نکند و حدیثی صادر نشود.

معارف افزود: مسند عطاردی از امام جواد (ع) دارای سه بخش است که بخش اول آن حدود ۸۰ صفحه درباره زندگی امام جواد (ع) است و گفت و گوهای آن حضرت با شیعیان و بزرگان اهل سنت و دیگران بر اساس مستندات تاریخی آمده است.

وی ادامه داد: بخش دوم روایات امام جواد (ع) و به عبارتی میراث حدیثی امام جواد (ع) حدود ۱۶۰ صفحه از روایات به جا مانده از امام را نقل کرده است. در یک باب نیز ۱۷ روایات تفسیری را نقل کرده است که شامل اشارات قرآنی امام جواد (ع) درباره تفسیر بعضی از آیات است.

این پژوهشگر حدیث افزود: بخش سوم این کتاب نیز درباره یاران و راویان امام جواد (ع) است که ضمن شناسایی آنان، به ترتیب الفبا معرفی شده اند، ۱۲۱ نفر از اصحاب و معاصران آن حضرت از نظر وثاقت و نقل حدیث در این بخش معرفی شده اند.

وی در پایان با استناد به روایتی از امام جواد (ع) گفت: المومن یحتاج الی توفیق من الله و واعظ من نفسه و قبولا ممن ینصحه. یعنی هر مومنی محتاج سه چیز است؛ اول توفیقی از جانب پرودگارش. دوم برخورداری از واعظ درونی. یعنی نفس انسان، نفس اماره نشود تا وقتی که نفس لوامه است به انسان تذکراتی می دهد. سوم پذیرش نصیحت بیرونی یعنی یکی از توفیقات الهی برای مومن این است که از دیگران نصیحت را می پذیرد.