همدان خاستگاه ذخایر ژنتیکی گیاهان‌دارویی/ 34 گونه گیاهی در همدان در خطر انقراض است

به گزارش ایسنا، یکی از این حوزه‌ها، حوزه تغذیه و سلامت است. اگرچه علم پزشکی در سال‌های اخیر پیشرفت‌های قابل توجهی داشته است، اما برخی ناکارآمدی‌ها و مشکلاتی همچون روندهای پیچیده پزشکی، هزینه ‌بالا، عوارض زیاد و در برخی موارد هم نتایج منفی که در این حوزه وجود دارد، برخی مردم را به سوی طب سنتی سوق داده و آنها را مجاب کرده است که گاهی در کنار طب مدرن از طب سنتی هم استفاده کنند. وجود گیاهان دارویی در استان همدان را می‌توان فرصت مناسبی برای ایجاد اشتغال و رونق تولید داروهای گیاهی به شمار آورد.

یکی از امتیازات مهمی که داروهای گیاهی در مقایسه با داروهای شیمیایی مدرن دارد این است که در شرایط تحریم، داروهای شیمیایی کمتر قابل دسترس هستند و یا گاهی اوقات از دسترس خارج می‌شوند زیرا مواد اولیه این داروها بیشتر خارجی است، اما داروهای گیاهی به علت اینکه خاستگاه و مواد اولیه آنها به وفور در کشور یافت می‌‎شود تحت تأثیر تحریم‌ها قرار نمی‌گیرند و همیشه در دسترس هستند.

استان همدان دارای ذخایر ژنتیکی گیاهان‌دارویی مختلفی است که گاه به همت کشاورزان این دیار کشت می‌شوند و گاه نیز به صورت خودرو در دشت‌ها و دامنه کوه‌ها رشد می‌کنند. اما مسئله‌ای که بسیار مهم است، ظرفیت مشخص طبیعت در برداشت گیاهان دارویی از آن است. به طوری‌که هرگونه برداشت بی رویه و غیر اصولی از این گیاهان نه تنها باعث آسیب به طبیعت می‌شود بلکه در مواردی هم با تخریب رویشگاه‌ها منجر به زوال و انقراض گونه‌های گیاهی خواهد شد. فرایند بهره‌برداری از گیاهان دارویی در کشور باید به سوی کشت و اهلی کردن این گونه‌های گیاهی به ویژه در زمینه گونه‌های گیاهی دارویی بومی ایران سوق داده شود تا ضمن استفاده از آنها در صنایع دارویی و طب سنتی، تخریب و زوال گونه‌های گیاهی و کاهش تنوع زیستی که امروزه گریبانگیر منابع طبیعی و محیط زیست کشور است تا جای ممکن کاهش یابد و امکان احیای رویشگاه‌های گونه‌های گیاهی در این عرصه ها از طریق اعمال مدیریتهای صحیح و برنامه های حفاظت فراهم شود.

جمع آوری ۹۰۰۰ نمونه گیاهی در همدان

عضو هیئت علمی و رئیس بخش تحقیقات منابع طبیعی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان گفت: طبق تحقیقات انجام شده در مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان و بر اساس مجموع اطلاعات به دست آمده ، بیش از ۹۰۰۰ نمونه گیاهی از استان همدان جمع آوری شده است.

دکتر کیوان صفی‌خانی در گفت‌وگو با ایسنا ادامه داد: نمونه‌های جمع آوری شده در هرباریوم مرکز تحقیقات وآموزش کشاورزی ومنابع طبیعی نگهداری می‌شوند، همچنین گزارشات موجود در منابع علمی گیاهشناسی، ۱۶۷۳ گونه گیاهی از ۵۱۳ جنس و ۹۳ خانواده در استان همدان پراکنش دارند.

وی ادامه داد: امروزه به دلایل مختلفی با تخریب پوشش گیاهی، بسیاری از این گونه‌های گیاهی در معرض خطر انقراض و نابودی هستند و یا جمعیت‌ آنها در طول زمان کاهش یافته است.

تغییرات اقلیمی و کاهش تنوع زیستی

صفی خانی تصریح کرد : هرچند کاهش بارندگی و تغییرات اقلیمی به عنوان یکی از عوامل اصلی در کاهش تنوع زیستی و ایجاد مشکلات زیست محیطی مطرح است ولی در کنار این عوامل اصلی، فعالیت‌های مخرب انسان نیز بر تخریب پوشش گیاهی نقش مهی دارد.

وی افزود: از بین رفتن جنگل‌ها و مراتع، گونه‌های گیاهی و در نهایت کاهش تنوع زیستی از دیگرمشکلاتی است که با آن روبرو هستیم و فشار وارد بر مراتع از طریق چرای بیش از حد ظرفیت مراتع و چرای زودرس، کف‌بر کردن علوفه مراتع به ویژه در چمنزارهای مرطوب، تغییر کاربری اراضی مرتعی و جنگلی و شخم آنها برای مقاصدی چون کشاورزی، احداث باغ و ویلا، برداشت بیش از حد و نادرست گیاهان دارویی از طریق بوته کنی و ریشه کنی، گسترش معادن به ویژه در رویشگاه‌های گیاهان انحصاری، آتش سوزی جنگل‌ها و مراتع و آلودگی‌های هوا، آب و خاک به ویژه آلودگی‌های ناشی از مصرف نامتعادل پلاستیک و رهاسازی آن در طبیعت و ... از جمله این فعالیت‌های مخرب است.

وی ادامه داد: باید با وضع قوانین و جلوگیری از رفتارهای نادرست، نسبت به طبیعت، پوشش گیاهی و حفظ تنوع زیستی احساس مسئولیت کنیم.

این کارشناس واحد تحقیقات کشاورزی همدان با تأکید بر لزوم جلوگیری از برداشت بی رویه و غیر اصولی گیاهان مرتعی و دارویی افزود: گیاهان علاوه بر تولید اکسیژن، در حفظ و نگهداری خاک و آب نقش مهمی دارند و تردد بیش از حد دام در مراتع و برداشت بی رویه گیاهان در طبیعت، آسیب‌های جبران ناپذیری به بافت خاک و رویشگاه‌ها می‌زند.

از گیاهان دارویی که کشت می‌شود استفاده کنید

وی ضمن تأکید بر اهمیت مصرف گیاهان داروئی افزود : مردم باید سعی کنند از گیاهان دارویی که به صورت زراعی کشت می شوند، استفاده کنند. برداشت گیاهان دارویی از طبیعت شاید از نظر اقتصادی برای بهره برداران به صرفه باشد اما در کوتاه مدت برداشت بی رویه و غیر اصولی آنها باعث تخریب پوشش گیاهی می‌شود. بسیاری از سیل‌هایی که در شهرهای مختلف شاهد آن هستیم به علت از بین رفتن پوشش گیاهی آن مناطق بوده است.

صفی‌خانی در ادامه اشاره کرد : بر اساس تحقیقات گیاه‌شناسان، در ایران حدود ۸۰۰۰ گونه گیاهی پراکنش دارد که در بین آنها گونه‌هایی وجود دارند که رویشگاه آنها فقط کشور ایران است و به آنها گونه‌های انحصاری گفته می‌شود. در میان این گیاهان انحصاری، برخی گونه‌های گیاهی نادر هستند که رویشگاه آنها به یک یا چند رویشگاه کوچک محدود می‌شود. برخی گیاهان نیز نیمه انحصاری هستند که علاوه بر ایران فقط در یک یا دو کشور دیگر پراکنش دارند.

وی ادامه داد: در مجموع طبق آخرین اطلاعات، در ایران دو هزار و ۹۵۷ گونه گیاهی انحصاری و نیمه انحصاری وجود دارد که حدود ۳۰ در صد از کل گونه‌های گیاهی کشور را شامل می‌شود. حفظ گونه‌های گیاهی نادر، انحصاری و نیمه انحصاری از اهمیت بسیار برخوردار است زیرا در صورتی که این گونه‌ها در رویشگاه‌های محدودشان از بین بروند برای همیشه از فهرست گیاهان جهان حذف می‌شوند و تنوع زیستی جهان کاهش می‌یابد.

وی افزود : با تو جه به اهمیت تنوع زیستی و حفظ گونه‌های گیاهی به ویژه گونه‌های در حال انقراض، اتحادیه بین المللی حفاظت از محیط زیست موسوم به IUCN با به بکارگیری معیارهایی مشخص، گیاهان را در چند طبقه حفاظتی تقسیم کرده است .

صفی خانی در ادامه گفت : در بین گونه های طبقه بندی شده، گونه‌های وجود دارند با طبقه حفاظتی "به شدت در خطر انقراض یا بحرانی"، "در خطر انقراض" و "آسیب پذیر" از اهمیت بسیار بالایی برخوردارند زیرا چنانچه برنامه ریزی‌های صحیح برای حفاظت از این گونه‌ها انجام نشود حتی ممکن است در طبقات حفاظتی بالاتر یعنی "گونه های منقرض شده در طبیعت" یا "منقرض شده" قرار گیرند و برای همیشه از بین بروند.

۳۴ گونه گیاهی در همدان در خطر انقراض است

وی با بیان اینکه طرح تحقیقاتی ملی تعیین جایگاه حفاظتی گونه‌های گیاهی ایران و به ویژه گونه‌های انحصاری در مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور با همکاری مراکز تحقیقات و آموزش کشاورزی استان‌های کشور به انجام رسیده، اظهار کرد: بر اساس نتایج این طرح تحقیقاتی در استان همدان، از ۲۲۵ گونه گیاهی انحصاری ایران که پراکنش آنها در استان همدان گزارش شده است، ۱۹۵ گونه مورد ارزیابی قرار گرفته است و جایگاه حفاظتی برای آنها تعیین شده است که از این تعداد ۱۶۱ گونه در طبقه حفاظتی "بحرانی یا به شدت در خطر انقراض" و ۳۴ گونه در طبقه حفاظتی "در خطر انقراض" هستند و این زنگ خطر بزرگی برای تنوع زیستی گیاهی استان است.

دکتر صفی‌خانی به خطر گونه‌های مهاجم و کاشت گیاهان غیربومی در عرصه‌های منابع طبیعی نیز اشاره کرد و آن را از جمله مشکلات این حوزه برشمرد و افزود: گیاهان مهاجم گیاهانی هستند که بومی ایران نیستند و کاشت و پرورش آن‌ها در منطقه در طولانی مدت مشکلات زیست‌محیطی به بار خواهد آورد. البته در خصوص استفاده از گونه‌های گیاهی بومی در برنامه‌های جنگلکاری و احیای مراتع استان آموزش های فراوانی داده شده است.

وی ادامه داد: لازمه حفاظت از محیط زیست؛ منابع طبیعی و تنوع زیستی را توجه به زنگ خطر کاهش تنوع زیستی و پیامدهای جبران ناپذیر آن و داشتن یک برنامه هدفمند و جامع با ضمانت اجرایی در سطح کلان در کشور و با هماهنگی کامل دستگاه‌های اجرایی در این زمینه ذکر کرد و نقش آموزش و اطلاع رسانی در فرهنگ عمومی مردم در زمینه اهمیت حفظ تنوع زیستی را در صدر این مقوله دانست.

جایگاه با ارزش گیاهان در صنایع دارویی

عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات، آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان با تاکید بر اینکه گیاهان مهم‌ترین منابع تأمین غذا و دارو به شمار می‌آیند گفت: علی رغم پیشرفت‌هایی که امروزه در صنعت داروسازی به دست آمده است، گیاهان دارویی با حفظ ویژگی‌های خود بیش از گذشته در محافل علمی و پزشکی مورد توجه قرار گرفته‌اند.

دکتر رمضان کلوندی در گفت‌وگو ایسنا، با اشاره به اینکه در برخی موارد می‌توان داروهای گیاهی را جایگزین داروهایی شیمیایی کرد افزود: با توجه به این موضوع باید برنامه کاشت و تکثیر این گیاهان بیش از گذشته مورد توجه قرار گیرد.

همدان رتبه سوم تولید گیاهان دارویی در کشور

وی با اشاره به اینکه استان همدان رتبه سوم در تولید گیاهان دارویی را در کشور دارد افزود: در حال حاضر در این استان گیاهان دارویی همچون رازیانه، گل همیشه بهار،آویشن، گشنیز و... تولید می‌شود.

کلوندی با بیان اینکه استان همدان دارای ۳۱۵ گونه گیاه دارویی است اشاره کرد: از این تعداد گونه گیاه دارویی، مردم ۱۵۹ گونه را می‌شناسند و مصرف دارد، اما ۱۵۶گونه گیاهی دیگر را مردم به درستی نمی‌شناسند و لازم به ذکر است در بین گونه‌های گیاهی دارویی استان همدان ۳۸ گونه جزء پر مصرف‌ترین آنها است.

این کارشناس تحقیقات خاطر نشان کرد: در بین گیاهان دارویی شاخص در استان همدان، گیاه مفراح گیاهی است که در ایران رویشگاه‌های محدودی دارد و رویشگاه عمده آن استان همدان است، این گیاه از نظر اثر گذاری شباهت زیادی به اکالیپتوس دارد و همانطور که از نامش پیدا است برای شادابی و آرامش اعصاب بسیار مفید است که متأسفانه به علت برداشت بی رویه و غیر اصولی، پراکنش آن در رویشگاه‌های طبیعی در استان بسیار کاهش یافته است.

کلوندی با اشاره به کشت گیاهان دارویی در باغ گیاهان دارویی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان گفت: بسیاری از مردم فکر می‌کنند، گیاهی که در دامنه کوه به صورت خودرو رشد می‌کند اثر گذاری بیشتری نسبت به گیاهانی که کاشته شده‌اند دارند، شاید این فرضیه در مورد برخی گیاهان درست باشد اما گیاه با کشت یکسان و آبیاری یکنواخت پس از چهار تا پنج سال کشت، به مرور خودش را با محیط تطبیق می‌دهد و از نظر ماده مؤثره و اثر بخشی با گیاه خودرو هیچ فرقی ندارد.

وی افزود: با کشت و پرورش بسیاری از گیاهان پرمصرف می‌توانیم از یک طرف تا حد قابل توجهی از گیاهان خودرو مراقبت کنیم و از طرفی دیگر با کشت گیاهان دارویی، مردم می‌توانند در هر فصلی از سال هر گیاه دارویی را که بخواهند به صورت تازه تهیه کنند، در حالی که برداشت گیاهان خودرو مقطعی است و فقط در زمان محدودی از سال به این گیاهان دسترسی داریم.

بوته کنی و برداشت غیراصولی دو عامل نابودی گیاهان دارویی استان همدان

این کارشناس مرکز تحقیقات افزود: متأسفانه در فصل رویش گیاهان دارویی ارزشمند، شاهد بوته‌کنی و برداشت غیر اصولی آنها توسط برخی افراد هستیم که گاه برای سود یا تفریح آسیب‌های جبران ناپذیری به طبیعت وارد می‌کنند و به همین علت در حال حاضر خیلی از گیاهان دارویی در دست نابودی و انقراض است.

وی خاطر نشان کرد: باید فکری به حال بوته‌کنی و برداشت های غیر اصولی نمود چرا که برخی از این افراد بهره‌بردار تنها درآمد اقتصادیشان از فروش همین گیاهان دارویی خودرو است و باید با ارائه آموزش‌های درست و لازم و ایجاد قوانین برداشت، این گیاهان را از خطر نابودی نجات دهیم.

کلوندی در تکمیل صحبت‌های خود بیان کرد: باید فرهنگ سازی بین دانش‌آموزان برای آموزش صحیح در بحث برخورد با طبیعت و گیاهان صورت گیرد، تا ضمن حفظ طبیعت، طب سنتی و استفاده صحیح از گیاهان دارویی جایگاه خود را پیدا کنند.

انتهای پیام

خبرنگار ایسنا؛ محمدجواد صفری