تاریخچه کامل و معرفی ساز سنتور در ایران + تصاویر

مروری کوتاه بر تاریخچه سنتور ساز اصیل ایرانی

تاریخچه سنتور بسیار برای هنر آموزان این ساز مهم است برای همین امروز سازی ها این ساز را به شما معرفی میکند. سنتور، ساز زهی کوبه ای برای موسیقی ایرانی است.دهخدا در فرهنگ لغت خود ، سنتور را سازی ایرانی معرفی می کند که به شکل ذوزنقه است و سیم های زیادی دارد و برای نواختن آن از دو مضراب چوبی استفاده می شود.

سنتور بر پایه شواهد و قراین ، یکی از کهن ترین سازهای منطقه به شمار می رود. کهن ترین اثر به جا مانده از سنگ تراشی های آشور و بابلیان ( 559 قبل از میلاد) است. ابوالحسن علی ابن حسین مسعود ، تاریخ نگار نامدار و نویسنده کتاب مروج الذهب در شرح اوضاع موسیقی در زمان ساسانیان ، هنگام نام بردن از سازهای متداول موسیقی ساسانی ، واژه سنتور ( سنطور ) را بکار می برد. در کتب قدیم و تالیفات ابونصر فارابی و ابن سینا نیز نام سنتور چند بار ذکر شده است.نام سنتور در اشعار منوچهری نیز به چشم می خورد:

کبک ناقوس زن و شارک سنتورزن است / فاخته نای زن و بربط شده تنبورزنان.

سنتور سازی کاملا ایرانی است که برخی ساخت آن را به ابونصر فارابی نسبت می دهند و مانند “بربط ” از سازهای دیگر ایرانی ، بعدها به خارج برده شد. برخی از پژوهشگران بر این باورند که سنتور در زمان های بسیار دور از ایران خارج شده و به دیگر کشورهای آسیایی رفته است. به همین دلیل است که ما نمونه های مشابه آن را در کشورهای عراق ، ترکیه ، سوریه ، مصر ، پاکستان ، هند ، تاجیکستان ، چین ، اوکراین و دیگر کشورهای آسیای میانه و همچنین یونان می بینیم.

سنتور با اندک تفاوتی در شکل ظاهری و با نام های مختلف در شرق و غرب عالم وجود دارد و این ساز را در چین ، ” یان کین” _ اروپای شرقی ، “دالسی مر” _ انگلستان ، “باترفلای ها ” _ آلمان و اتریش ، “مک پر” _ هندوستان ، ” سنتور ” _ کامبوج ، “فی ” و در آمریکا ، “زیتر” می نامند. هر کدام دارای وجه تشابهاتی هستند. ساز سنتور در تعدادی از کشورها مانند ارمنستان و گرجستان نیز رایج است ، همچنین سنتورهای عراقی ، هندی ، مصری و ترکی نیز ساخته می شود که بعضی از آنها حدود 360 سیم دارد. بر پایه اسناد و مدارک ، آنچه را که ما امروزه به عنوان سنتور در اختیار داریم ، در واقع سنتوری است که از یکصد و پنجاه سال پیش (زمان قاجار) با شکل و شمایل کنونی در اختیار هنرمندان قرار دارد.

سنتورهای محمدصادق خان ( نخستین نمونه صوتی ساز سنتور به جا مانده از دوران قاجار متعلق به وی می باشد.) ، حبیب سماع حضور و حبیب سماعی در ابعاد ، شمار خرک وچگونگی ساخت بسیار نزدیک به سنتور امروزی می باشد.

سنتور یا سنطور یکی از سازهای موسیقی ایرانی است که ساخت آن را به فیلسوف عالیقدر و موسیقیدان بزرگ قرن چهارم، ابونصر فارابی نسبت داده اند. شواهد و علائم بجای مانده از نقاشی ها و حکاکی های موجود از دوره های آشوری و بابلی (669 قبل از میلاد)، تصویرهایی را نشان می دهد که در آن افراد، آلاتی ذوذنقه شکل شبیه سنتور را که به وسیله طناب یا نخی که بدان متصل بود از گردن آویخته و با آن می نواختند.

نقش سنگی از قدیمی ترین سنتور

نقش سنگی نشان دهنده سازی مانند سنتور است که با دو مضراب نواخته میشود، این نقش در آثار تاریخی بابل (بابیلون) پیدا شده است و مربوط به (991-1600 قبل از تولد مسیح) و در نئو-آشور (612-911)

تصویر بازسازی شده از نقش سنگی بالا

نام این ساز بارها در کتب قدیمی و اشعار قدما تکرار شده است. به درستی معلوم نیست سنتور ابتدا در کدام کشور مورد استفاده بوده است، ولی مطمئنا ایرانیها قبل از ظهور اسلام با این ساز آشنا بودند و آن را «کونار» می نامیدند. بعد از اسلام نیز عبدالقادر مراغه ای «ساز» یا «طوفان» را معرفی کرد که شبیه سنتور امروزی بود با این تفاوت که برای هر صدا فقط یک سیم می بستند و با جابه جایی خرکها آن را کوک می کردند.

با توجه به قدمت آثار کشف شده، گمان می رود که به احتمال زیاد این ساز از قلمرو ایران به کشورهای دیگر راه یافته و نام های مختلفی پیدا کرده است. به همین دلیل، برخی از انواع سنتور در کشورهای دیگر نظیر عراق، چین، هند، مصر، ترکیه و جمهوری چک نیز با تفاوت هایی مورد استفاده قرار می گیرد. همچنین این ساز را در کشور چین «یان-کین»، در اروپای شرقی «دالسی مر»، در انگلستان «باترفلای»، در آلمان و اتریش «مک پر»، در هند «سنتور»، در کامبوج «فی» و در امریکا «زیتر» می نامند که دارای وجه تشابهات و تمایزاتی با یکدیگر می باشند. علاوه بر این، ساز سنتور در بعضی نواحی ارمنستان و گرجستان نیز رایج است.

برطبق دست نوشته های قدیمی، سنتور در سلسله امپراتوری مین (سالهای 1368 تا 1644 هـ. م) به دنبال رفت و آمدهای روزافزون بین چین و خاورمیانه، از فارس و از طریق دریا به چین منتقل شده که ابتدا در استان ساحلی کانتون رواج یافته و سپس به تدریج در سراسر چین تعمیم یافته است. امروزه یان-کین یا همان سنتور چینی به عنوان ساز ملی چین شناخته می شود.

در روایت دیگری، رئوف یکتا بیگ از علمای بزرگ موسیقی ترکیه در دایره المعارف لاوینیاک چاپ 1922 می نویسد:
سنتور در اصل از آلات موسیقی قدیم یهود است. در دایره المعارف موسیقی لاروس آمده که سنتور از جمله سازهایی است که اقوام یهود بی اندازه به آن علاقمند بوده اند و به احتمال قوی ساز قانون قدیمی تر از سنتور است. سنتور قبل از آغاز دوره قرون وسطی به اروپا راه یافته و مورد قبول عامه واقع شده است و چون موسیقی و هنر از اوایل پیدایش مذهب مسیح در استخدام آن مذهب در آمد، هنرمندان اروپا به تکامل آن کوشیدند تا بالاخره اولاد خلفی از سنتور به وجود آمد که امروز آن را به عنوان سلطان سازها، یعنی پیانو، می شناسند.

گسترش سنتور در جهان

به نقل از ویکی پدیا :
گمان این است که سنتور از ایران به کشورهای دیگر راه یافته و نام‌های گوناگونی پیدا کرده‌است. سنتور با اندک تفاوتی در شکل ظاهر و با نام‌های گوناگون در خاور و باختر جهان وجود دارد. این ساز را در کشور چین یان کین، در اروپای شرقی دالسی مر، در انگلستان باتر فلای‌ها، در آلمان و اتریش مک پر، در هندوستان سنتور، در کامبوج فی و در آمریکا زیتر می‌نامند که هر کدام دارای وجه تشابهاتی هستند. ساز سنتور در شماری از کشورها مانند ارمنستان و گرجستان نیز رایج هست. همچنین سنتورهای عراقی –هندی- مصری و ترکی که بعضی از آن‌ها حدود ۳۶۰ سیم دارند.

این ساز به شکل ذوزنقه متساوی‌الساقین ساخته می‌شود و نوع رایج این ساز دارای ۷۲ سیم است که هر ۴سیم از روی یک خرک می‌گذرد و دارای ۱ کوک است و در واقع سنتور دارای ۱۸ خرک است که ۹ تای ان در سمت راست و ۹تای ان در سمت چپ قرار می‌گیرد. سیم‌های این ساز توسط ۲ ترکه چوبی به صدا در می ایند که اصطلاحاً ان را مضراب می‌نامند، ولی باید توجه داشت که سنتور جز سازهای زهی-مضرابی (زهی زخمهای محسوب نمی‌شود)

سنتور در گذشته و امروز

ساز سنتور پیشتر با ۱۲ وتر سیم بم و ۱۲ وتر سیم زیر ساخته می‌شد و سنتور ۱۲ خرکی نامیده می‌شد. امروزه سنتور ۱۰ خرک و سنتور ۱۱ خرک نیز ساخته می‌شود. سنتور ۹ خرک رایج‌ترین گونه سنتور است که پر استفاده‌ترین نوع آن سنتور «سُل کوک» است و نت‌های ردیف بر اساس آن نوشته شده‌اند. در سنتور ۹ خرک، چنانچه بر اساس راست کوک تنظیم شود، به ترتیب سیم‌ها از پایین بر مبنای می-فا-سل کوک می‌شوند و برای اجرای گروهی و ارکستر باره است.

بهترین سنتورنوازان از گذشته تا اکنون عبارتند از

محمدصادق خان سرورالملک, علی اکبر خان شاهی, حسن خان, حبیب سماع حضور, حبیب سماعی, حسین صبا, حسین ملک, رضا ورزنده, منصور صارمی, فرامرز پایور, مجید نجاهی, رضا شفیعیان, مجید کیانی, اسماعیل تهرانی, پرویز مشکاتیان, پشنگ کامکار, میلاد کیایی و اردوان کامکار.

پاستاد فرامرز پایور نخستین آهنگساز ایرانی به‌شمار می‌آید که سنتور ساز تخصصی او بود و به عنوان یک سنتور نواز، تنها به بداهه‌پردازی توجه نکرد و به نواسازی روی این ساز پرداخت. بسیاری از سنتور نوازان بزرگ ایران نزد پایور ردیف و موسیقی آموختند و تاثیر او در رشد این ساز به اندازه‌ای است که سنتور نوازانی که شاگرد مستقیم او نبودند هم خود را مدیون تلاش او می‌دانند. پایور که سنتور نوازی را نزد ابوالحسن صبا فرا گرفت و از طریق او با روش سنتور نوازی حبیب سماعی از سنتور نوازان نسل قدیم آشنا شد، روش ویژه خود را در نوازندگی در پیش گرفت. درگذشت حبیب سماعی در سال ۱۳۲۵ دوران رکود ساز سنتور در موسیقی ایرانی را با خود آورد تا این که پایور در سن ۱۷ سالگی به آموختن سنتور نزد استاد صبا رو کرد و در طول سال‌های کار خود توانست بار دیگر ساز سنتور را در موسیقی ایرانی زنده کند.

به طور یقین می توان گفت که در طول تاریخ پرفراز و نشیب موسیقی ایرانی, سنتور یکی از پرطرفدارترین سازها در بین مردم بوده است و آن هم بدلیل صدای زیبا و دلربای این ساز است. نوای دلنشینی که پیوند دهنده قلب آدمی با رفیع ترین و زیباترین احساسات انسان است

انواع سنتور در ایران

سنتور سُل‌کوک و لاکوک رایج‌ترین و پر استفاده‌ترین سنتور در ایران محسوب می‌شود و مدرسین سنتور استفاده از آن را به هنرجویان خود توصیه می‌کنند. اما به غیر از این نوع رایج، انواع دیگری از سنتور در ایران ساخته و استفاده می‌شوند که از نظر ابعاد کلاف و تعداد خرک‌ها و … با نوع رایج متفاوت هستند. از جمله سنتورهای 10 ، 11 و 12 خرک از این قبیل هستند. انگیزه برای استفاده از این نوع سنتورهای غیرمعمول براساس تجربه شخصی نوازنده می‌باشد اما سهولت کار با آنها و امکان اجرای چند دستگاه در یک مرحله کوک سنتور با استفاده از خرک‌های اضافی و جابه‌جا کردن آنها از جمله انگیزه ها برای این کار ذکر شده‌اند. وقتی از سنتور 12 خرک صحبت به میان می‌آید بدین معنی است که در هر ردیف از خرک‌های زرد و سفید 12 خرک وجود دارد به عبارت دیگر در مجموع 24 خرک وجود دارد.روش کوک کردن این نوع سنتورها با سنتورهای 9 خرک کاملا متفاوت است.

نوع دیگر از سنتور که امروزه رواج یافته است سنتور لاکوک است که از آن بیشتر اوقات در تک‌نوازی‌ها و بداهه نوازی ها استفاده می‌شود و در مقایسه با سنتور سُل کوک صدای زیرتری دارد و از نظر کوک نیز یک پرده بالاتر از سنتور سُل کوک می‌شود این سنتور نیز از نوع 9 خرک می‌باشد. کلاف جلو 80 سانت ، کلاف عقب 33 سانت ، قطر سنتور 26 سانت ، ضخامت چوب کلاف 15 تا 16 میلیمتر و ضخامت صفحه از نوع معمول کمتر است.

نوع دیگر سنتور سی‌کوک نام دارد که ابعاد آن از سنتور لاکوک نیز کمتر است.

نوع دیگر، سنتور کروماتیک نامیده می‌شود که دارای سه اکتاو و نیم است و در کارهای ارکستری از آن استفاده می‌شود. کلیه سیم های این سنتور سه تایی است (به استثناء هشت خرک سمت راست زرد) و نت‌خوانی این نوع ساز با کلید سُل و روی خط دوم حامل نوشته می‌شود.

گردآوری: گروه فرهنگ و هنر سیمرغ
seemorgh.com/culture
منبع: saziha.ir