زخم های کهنه دماوند کماکان خوب نشده است

به باور کارشناسان مخاطرات ناشی از فعالیت های انسانی بیش از تغییر اقلیم دماوند را تهدید می کند.

به گزارش «دنیای سفر»، سیزدهم تیر را در تقویم رسمی کشور به نام روز ملی «دماوند» ثبت کرده اند؛ روزی برای توجه دادن به اهمیت این قله. اما گویی هیچ کس، از خود نپرسیده قرار است به چه چیز این قله اهمیت داده شود؟ به داستان و قصه هایی که قرن ها از او شنیده ایم؟ از به بند کشیدن ضحاک یا از دیوان داستان جمشید؟ شاید از سرگردانی آرش در دامنه های برف گیرش وقتی قرار بود به یک تیر، سرنوشت سرحدات کشور را معین کند؟ از نماد مقاومت بودنش در ادبیات مبارزۀ عصر مشروطه یا آنچه به نام میراث طبیعی می شناسیم: «بلندترین قله ایران». شاید هم توجه به یخچال هایی که چندسالی است سیلاب شده و بر کوهپایه روان می شود. همۀ این ها دماوند است. حتی قلب گداخته و آتشفشانیِ آن.

اما گویی هیچ کس نمی داند این روزها در قله چه خبر است و آن ارتفاع مهیب کی گدازه های آتشفشان را دوباره روان می کند، یا آن گردنه های برفی آیا هنوز می تواند دوام داشته باشد؟ انگار همان قدر که نقش او را در شکل گیری داستان ها و ریشه های هویتمان فراموش کرده ایم، از یاد برده ایم که قله، یک آتشفشان است که هرگز نام «خاموش» بر آن گذاشته نشد، یا این گردنه های سراسر برف و یخ، می تواند روزی که شاید دور نباشد، فاجعه ای مهیب نه فقط در دامنه، بلکه در منطقۀ وسیعی از تهران، مازندران و حتی گلستان به بار آورد.

با وجود اینکه گاه و بیگاه برخی نهادها سراغی از دماوند می گیرند، اما بررسی های «پیام ما» نشان می دهد طی چهاردهۀ گذشته، جز مطالعات هواشناسی، هیچ مطالعهٔ دیگری بر مخاطرات احتمالی و وضعیت فعلی آتشفشانی که «خاموش» نیست، انجام نشده است. موضوعی که برخی آن را به نبود اعتبار نسبت می دهند و برخی به بی اهمیتی دولت نسبت به آن. اما آنچه عموم کارشناسان بر آن اتفاق نظر دارند، وضعیت شکنندهٔ این کوه با یخچال های طبیعی اش است که تحت عوامل انسانی و تغییراقلیم در حال نابودی است. نابودی ای که می تواند انسان را در محیط پیرامونش به کام مرگ بکشاند، مانند آنچه بر سر روستاهای دره های دماوند در سیلاب های یک دهۀ اخیر آمد.

کارشناسان معتقدند که در دولت انگیزه ای برای مطالعه روی دماوند وجود ندارد

طی ۱۰ سال گذشته ۳ سیل مهیب در دامنه های دماوند توجه ها را به بخش دیگری از موضوعات این قله، به جز «صعود» جلب کرد. در دماوند چه اتفاقی در شرف وقوع بود. پیشتر و در دهۀ ۱۳۸۰ نیز یک بار وقوع زلزله در این منطقه شایعاتی از فعا ل شدن آتشفشان مطرح کرده بود. شایعه ای که بلافاصله رد شد. اما وقتی در شهریور ۱۳۹۷ بی هیچ بارشی، در درۀ «گزنک» سیل مهیبی به راه افتاد که خانه ها را از جا بلند می کرد، همه باور کردند در دماوند اتفاقاتی می افتد که از آن بی خبریم و برای رویایی با آن آماده نیستیم. اتفاقی که بار دیگر در مرداد ۱۴۰۱ تکرار شد. سؤال مهم این بود: «وقتی پایش و مطالعه ای بر این قله وجود ندارد، چگونه پی به وضعیت آن ببریم؟» و انگار تنها جواب موجود این بود: «دماوند آنقدرها هم که می گویند، در خواب و آرام نیست.»

اثر تغییر اقلیم مسجل است

رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور تأیید می کند که نخستین اتفاقی که باید در دماوند به دنبال آن باشیم، اتفاقات ناشی از تغییراقلیم است. به گفتۀ «احد وظیفه» سیل تابستان ۱۳۹۷ که بدون حتی یک قطره بارش جاری شد، مؤید این موضوع است: «ازآنجاکه مطالعۀ دقیقی در حوزۀ دماوند انجام نمی شود، نمی توان در مورد همۀ سیلاب های اتفاق افتاده طی ۱۰ سال اخیر با قطعیت نظر داد. اما به شکل مشخص، سیلاب درۀ گزنک که اگر تصاویر و فیلم های آن را به خاطر بیاورید بسیار مهیب بود، مسئلۀ اثر تغییراقلیم بر کوه دماوند را تأیید می کند. بنابراین، می توانیم انتظار داشته باشیم که با تداوم آب شدن یخ های دماوند باز هم شاهد این سیلاب ها خواهیم بود. اما در مورد اینکه چه عوامل جانبی، مانند افزایش دمای قله، افزایش خروج گاز و مانند آن می تواند در این اتفاقات مؤثر باشد، موضوعی است که نیازمند پایش و مطالعۀ دقیق است.»

«رضا شهبازی» مدیرکل دفتر مخاطرات، زیست محیطی و مهندسی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور، به «پیام ما» می گوید که مانند سال های قبل، برای پایش دماوند، در بر پاشنهٔ بی اعتباری می گردد: «شرایط چندان تغییری نکرده است و سازمان زمین شناسی هنوز موفق نشده است تا اعتباری در بودجه برای مطالعۀ دقیق یا احداث ایستگاه های پایش در نظر بگیرد.»

رئیس گروه فناوری های نوین منابع و مصرف پژوهشکدۀ مطالعات منابع آب: شاید نتوانیم به قطع بگوییم این درصد از مخاطراتی که دماوند در معرض آن است، مربوط به انسان است و این درصد مربوط به تغییر اقلیم؛ اما می توانیم به قطع بگوییم اثر انسان بسیار قابل توجه است.

با دماوند چه می کنیم؟

موضوعی که «همایون خوشروان»، زمین شناس نیز بر آن صحه می گذارد: «اگر به سیاست ها و اولویت های دولت در اختصاص بودجه نگاه کنید، خواهید دید که طبیعی است سهمی به دماوند نرسد و حتی اگر قوانین و برنامه های بالادستی را هم نگاه کنید اصلاً نگاهی به این مسئله ندارند. ممکن است بتوانید موارد جزئی در سازمان مدیریت بحران کشور پیدا کنید.»

خوشروان فکر می کند که اگرچه دماوند درصورت فعال شدن دوباره می تواند تهدیدهای سنگینی برای بخش وسیعی از ایران داشته باشد، اما آنچه حالا در درجه اهمیت قرار دارد، مخاطراتی است که انسان برای دماوند ایجاد می کند و در نبود نظارت، مطالعه و پایش، حتی میزان تخریب های شکل گرفته نیز معین نیست. تخریب هایی که اثرات سوء ناشی از آن یک بار دیگر به سوی ما برمی گردد: «دخل و تصرف و آلودگی های قلۀ دماوند بر اثر فعالیت های انسانی در دماوند بسیار زیاد است و همچنین طیف گسترده ای را در برمی گیرد. از گردشگری بی ضابطه که انبوهی از زباله را بر پیکر دماوند رها می کند تا برداشت های بی رویۀ معدنی از دهانۀ آتشفشان.»

یک زمین شناس: اگر به سیاست ها و اولویت های دولت در اختصاص بودجه نگاه کنید، خواهید دید که طبیعی است سهمی به دماوند نرسد و حتی اگر قوانین و برنامه ‍های بالادستی را هم نگاه کنید، اصلاً نگاهی به این مسئله ندارند. ممکن است بتوانید موارد جزئی در سازمان مدیریت بحران کشور پیدا کنید.

به گفتۀ او، رد پای گردشگرانی که بی هیچ ساختار مستقری به قله می روند تا کوهنوردان غیر حرفه ای که بدون شناخت و آموزش برای صعود از گردنه های خطرناک استفاده می کنند، به وضوح آشکار است؛ اما مقرراتی برای جلوگیری از آن وجود ندارد. مسئله ای که انباشت قابل توجهی از زباله را در دماوند رقم زده است. تا جایی که هر چندسال گروه ها و تشکل های محیط زیستی مانند رفتگران طبیعت باید به داد قله برسند و منطقه را تا حد توان زباله روبی کنند.

نبود پایش مستمر، کوهنوردی و گردشگری بی ضابطه، برداشت های معدنی در کنار تغییر اقلیم، بخش زیادی از یخچال های قله دماوند را یا تخریب یا آلوده کرده است

سال ۱۳۹۱، خبرهای مربوط به برداشت بی رویۀ «پوکه های معدنی» به شکل جدی به خبرها وارد شد. بنابه اعلام رسمی سازمان صنعت معدن و تجارت که همان سال منتشر شده بود، روزانه ۵۰۰ کامیون پوکۀ معدنی از دماوند برداشت می شود. اتفاقی که به گواه اخبار و اظهارنظر های رسمی مسئولان تا نیمۀ دهۀ نود نیز با همین شدت ادامه داشت. مرداد ۱۳۹۵، رئیس گروه پارک های ملی و آثار طبیعی-ملی وقت سازمان حفاظت محیط زیست کشور اعلام کرده بود: «برداشت منسوخ شدۀ پوکه های معدنی، مرگ تدریجی کوه پرصلابت دماوند را رقم زده است.»

با وجود حجم قابل توجهی از هشدارها نسبت به این موضوع، بعد از یک دهه از علنی شدن رسمی این برداشت های معدنی، سال ۱۴۰۰ «حسینعلی ابراهیمی کارنامی»، مدیرکل حفاظت محیط زیست مازندران اعلام کرد: «همۀ معادن موجود در ارتفاع بیش از یک هزار و ۸۰۰ متر دماوند تعطیل شده اند و هیچ برداشت معدنی در این قله انجام نمی شود.»

خبری که به گفتۀ خوشروان، چندان به واقعیت نزدیک نیست: «کوهنوردان می توانند جزئی ترین اطلاعاتی که نیاز دارید را به شما بدهند. آنان به خوبی شاهد اتفاقات دماوند، چادرهایی که احداث می شود و نخاله هایی که به جای می ماند، هستند.»

یخچال های دماوند رو به نابودی

اما اینها همهٔ تهدیدهایی نیست که دماوند را تهدید می کند. «نعمت الله کریمی»، رئیس گروه فناوری های نوین منابع و مصرف پژوهشکدۀ مطالعات منابع آب، معتقد است که نمی توان عامل تغییراقلیم در دماوند را ندیده گرفت. اگرچه نمی شود تعیین کرد که در تخریب مرتفع ترین یخچال های کشور، یعنی یخچال های دماوند، چه سهمی به تخریب انسان تعلق می گیرد و چه سهمی به تغییراقلیم: «همان طور که پیشتر و در مورد همۀ یخچال های کشور توضیح داده ام، میانگین سالانه ۲۵ سانتی متر از ضخامت یخچال های دائم ما کم می شود و در صورت تعدیل نشدن این شرایط ما تا ۱۰۰ سال دیگر یخچالی نداریم و دماوند نیز از این قاعده مستثنی نیست.»

مرکز تحقیقات آب، زیر نظر وزارت نیرو، گویی تنها نهادی است که بر دماوند مطالعه می ‎کند. به گفتۀ کریمی، مطالعه روی دماوند نشان از وجود فاکتورهای دیگری در تخریب و آلودگی دارد و رد پای انسان را بسیار پررنگ نشان می دهد: « تخریب های انسانی به چند دسته هستند، مانند آنچه رد و اثر گردشگری بی ضابطه در این منطقه و البته مانند بسیاری یخچال های دیگر است، بخشی مربوط به فعالیت های صنعتی می شود و برخی هم مربوط به آلودگی های محیطی. نباید فراموش کنیم که ما وقتی از اثرات تغییراقلیم حرف می زنیم، از تشدید شدن آن هم، باتوجه به فعالیت های انسانی حرف می زنیم. بنابراین، گرچه شاید نتوانیم به قطع بگوییم این درصد از مخاطراتی که دماوند در معرض آن است، مربوط به انسان است و این درصد مربوط به تغییراقلیم. اما می توانیم به قطع بگوییم اثر انسان بسیار قابل توجه است.»

اعتبار آبخیزداری برای دماوند

با وجود این، آنچه در حقیقت اتفاق افتاده و می افتد، این است که عواقب آسیب های دماوند، به انسان بر می گردد مانند آنچه سیلاب های ناشی از ذوب شدن برف و یخ است. اینجاست که باید سراغ سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور را گرفت. برای دماوند چه کرده اند؟

«ضیا نصرتی»، معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان تهران می گوید که برای دماوند در دوره های مختلف و بخش های مختلف عملیات آبخیزداری انجام شده است، اما برای تکمیل طرح ها و برنامه ها نیاز به اعتبار است: «ما در همۀ حوزه های آبخیز، عملیات آبخیزداری به شکل های بیولوژیک یا مکانیکی و سازه ای انجام می دهیم. ممکن است برخی آن ها را کم و ناکافی ارزیابی کنند؛ اما دقیقاً در مورد دماوند، برای امسال اعتبار تعیین شده است و اقدامات آبخیزداری ادامه پیدا خواهد کرد.»

به نظر می رسد اما برنامۀ ویژه یا مدونی برای دماوند وجود ندارد؛ نه در این بخش که بدانیم قله از نظر فعالیت در چه موقعیتی است و نه در بخشی که بتوانیم اثرات مخرب خودمان را شناسایی و تعدیل کنیم. بیراه نیست اگر باتوجه به تجربۀ یک دهۀ گذشته بگوییم رفتار این قلۀ رفیع، می تواند منجر به فاجعه ای شود که انتظارش را نداشتیم.